“Một cuốn sách là một khẩu súng đã nạp đạn trong căn nhà bên cạnh. Đốt nó đi. Tước phát đạn khỏi khẩu súng kia đi. Xé toạc tâm trí con người đi. Ai biết được kẻ nào có thể là đích ngắm của người đọc rộng? Tôi ư? Tôi không nuốt nổi bọn đó dù chỉ một phút”. Nhân vật Beatty, đội trưởng đội lính phóng hỏa trong tiểu thuyết 451 độ F của nhà văn Mỹ Ray Bradbury (Dick Trương dịch, Nhã Nam & Nhà xuất bản Văn học, 2022) đã tuyên bố hùng hồn như thế.

Tuyên bố ấy cũng chính là sự cắt nghĩa cho án tử bằng lửa mà những cuốn sách đã, đang, và sẽ còn phải hứng chịu trong cái thế giới giả tưởng do Ray Bradbury dựng lên từ năm 1953. Không chỉ những cuốn sách, mà cả những kẻ đọc sách, những kẻ chứa chấp sách, những kẻ cố tình giấu sách trong nhà, đều đáng phải bị đốt cháy thành tro.

Một thế giới không-nghĩ

Thời gian để các sự kiện trong 451 độ F xảy ra là quãng sau năm 2035, và là lúc đang có chiến tranh: “Lạy Chúa lòng lành”, Montag nói. “Cứ mỗi giờ lại có hàng bao nhiêu thứ khốn nạn giữa trời. Làm thế nào mà mấy cái máy bay (ném bom) đó cứ bay lên trên kia hàng giây trong cuộc đời chúng ta vậy? Sao không ai muốn nói về chuyện đó vậy? Chúng ta đã khởi chiến và đã thắng hai cuộc chiến tranh nguyên tử từ năm 2035 kia mà”.

Tuy nhiên chiến tranh lại là thứ chỉ được nhắc đến chứ không hiện diện trong tiểu thuyết. Cái hiện diện thực sự, hiện diện bề bộn và gây choáng ngợp choáng váng, khiến căng tai nhức mắt, chính là một đời sống dân sự rất giống, giống phát rùng mình, với đời sống dân sự mà chúng ta đang sống, bởi sự lệ thuộc của con người vào các loại hình giải trí, quảng cáo, truyền thông và công nghệ.

Một gia đình bình thường, mang tính phổ biến trong đời sống dân sự ấy, như gia đình của nhân vật anh lính phóng hỏa Guy Montag chẳng hạn, không phải là một căn nhà, nơi các thành viên trong gia đình có thể chung sống, sinh hoạt với nhau, nói năng với nhau, thể hiện tình cảm với nhau theo cách họ muốn.

Mà trong những căn nhà ấy, ngoài gia đình chủ nhân, luôn có sự hiện diện của những người khác, rất nhiều người khác: họ ở trên những màn hình tivi mang chức năng là những bức tường kiến tạo không gian cho phòng khách.

Họ là những diễn viên, những biên tập viên, những nhà sản xuất chương trình truyền hình. Họ ca hát, diễn kịch, kể chuyện, hỏi và trả lời và tranh luận suốt ngày, không chỉ với nhau, mà cả với chính những khán giả/ chủ nhà, qua một cơ chế tương tác trực tiếp.

Một thứ tình cảm thân ái và gắn bó đã được thiết lập giữa những khán giả/ chủ nhà với những người trên tivi. Thân ái và gắn bó như giữa những “người nhà”, thậm chí còn hơn cả với những người nhà thực sự. Thân ái và gắn bó đến mức người ta – như Mildred, vợ của Montag và các bà hàng xóm của cô – cả ngày chỉ sống với các bức tường tivi, vui buồn cùng với câu chuyện của những “người nhà” trên tivi và không quan tâm đến đời sống ngoài tivi đang thực sự xảy ra những gì.

Đó là ở trong nhà, không gian riêng tư. Còn ở ngoài nhà, trong các không gian công cộng, tình hình cũng không khác là mấy nếu xét ở phương diện con người bị truyền thông và quảng cáo vây bủa, lan thấm, ăn mòn, đến mức trở thành máy móc hóa và ngu muội hóa.

Đoạn văn mang phong cách cực kỳ lộn xộn và đầy những lặp lại, kể chuyện Montag đi xe điện ngầm tìm đến nhà ông giáo sư văn chương Faber, là một cực tả về cái hiện thực này: Montag đang đọc cuốn Kinh Thánh trên tay, với tâm trạng “nếu mình đọc nhanh và đọc tất cả thì rồi một ít cát sẽ còn lại trên sàng”, nhưng lại bị tiếng loa quảng cáo kem đánh răng Denham liên tục quấy nhiễu.

Anh bị kích động và trở nên điên khùng, khiến cho các hành khách trong cái toa tàu om sòm nọ phải kinh hoàng. Hành khách: “Những người mới một giây trước hãy còn ngồi, nhịp nhịp ngón chân theo nhịp Kem đánh răng Denham tuyệt hảo, Thuốc tẩy răng Denham tuyệt hảo, Kem đánh răng Denham tuyệt hảo tuyệt hảo tuyệt hảo tuyệt hảo, một hai, một hai ba, một hai, một hai ba. Những người mà cái miệng đang khẽ uốn theo các từ Denham tuyệt hảo Denham tuyệt hảo Denham tuyệt hảo”. Còn Montag: “Đài phát thanh của con tàu mửa vào Montag, để trả đũa, hàng tấn nhạc làm bằng thiếc, đồng đỏ, bạc, crôm, đồng thau. Người ta bị đập cho tơi bời buộc phải đầu hàng; họ không chạy, không có chỗ nào để chạy; con tàu chân không vĩ đại rơi thông thốc xuống đường hầm dành cho nó trong lòng đất”.

Tất cả những việc này và các việc tương tự đã xảy ra trong 451 độ F, xét cho cùng, là xảy ra trong một cái thế giới mà người ta không muốn phải nghĩ, người ta ghét phải nghĩ, và người ta tìm mọi cách để mọi người có được sự tiện lợi tối đa mà hưởng thụ cuộc sống hạnh phúc do không-nghĩ.

Cái sự không-nghĩ này vừa góp phần vun đắp lại vừa là một trong những trái quả ngọt của một guồng máy sản xuất và tiêu thụ vĩ đại nhưng điên cuồng. Mọi thứ đều sản xuất hàng loạt. Mọi quy trình đều dồn dập dồn dập, không thừa ra dù chỉ một kẽ trống. Mọi nhu cầu về thông tin và sự hưởng thụ văn hóa của con người đều được đáp ứng, nhanh và liên tục đến mức đủ để người ta chỉ tiếp nhận mà chẳng kịp nghĩ gì.

Beatty, đội trưởng đội lính phóng hỏa, trong khi theo dõi và truy xét Montag, chính là người đã khai mở cho anh về cách mà thế giới này vận hành: “Cho tâm trí con người ta xoay tít mù dưới đôi tay bơm của các nhà xuất bản, hãng khai thác chương trình, các hãng tin, xoay nhanh đến nỗi lực ly tâm làm cho mọi thứ tư duy không cần thiết, phí thì giờ đều bắn ra ngoài”, “Đời là thứ ngay trước mắt, việc làm là quan trọng, sau giờ làm thì thú vui đâu cũng có. Sao còn phải học cái gì khác ngoại trừ bấm nút, vặn công tắc, xiết ốc với bù loong?”, “Trường học càng cho ra nhiều người chỉ biết chạy, chỉ biết nhảy, chỉ biết giằng, chỉ biết giật, chỉ biết lượn, chỉ biết bơi thay vì người biết tra xét, người phê phán, người hiểu biết, người tưởng tượng sáng tạo, thì dĩ nhiên từ ‘trí thức’ càng trở thành tiếng chửi thề vì nó đáng như vậy”…

Và đây nữa, Beatty nói, như một chỉ dẫn tuyệt vời về phép thao túng và quản trị tinh thần xã hội: “Hãy nhồi đầy đầu họ những dữ liệu không bắt cháy, hãy tọng cho họ đầy ứ “sự kiện” đến nỗi họ thấy tức thở nhưng tuyệt đối “sáng láng” nhờ có thông tin. Rồi thì họ sẽ cảm thấy mình đang suy nghĩ, họ sẽ có cảm giác mình đang chuyển động trong khi không chuyển động. Và họ sẽ vui vẻ hạnh phúc, bởi vì những sự kiện thuộc loại đó không thay đổi. Đừng cho họ bất cứ thứ gì khó nắm bắt như triết học hay xã hội học để cho họ cột các thứ vào nhau. Làm vậy thì chỉ có phiền não thôi”.

Trong một thế giới mà người ta tìm kiếm hạnh phúc bằng việc không-nghĩ như vậy, sách (và những kẻ chứa chấp sách) đương nhiên phải là đối tượng của sự truy lùng để tận diệt. Bởi sách là thứ quá nguy hiểm, nhất là những cuốn sách tốt: chúng kích thích, vẫy gọi người đọc nghĩ, thậm chí chúng tra vấn và bắt người đọc phải nghĩ.

Và như thế, nói theo lời rao giảng của Beatty với Montag, “chúng làm cho mọi người đâm ra bất hạnh với những lý thuyết và tư duy mâu thuẫn”. Trên cơ sở ấy, ở cái thế giới giả tưởng kỳ quặc của 451 độ F, lính cứu hỏa đã bị lính phóng hỏa thay thế, nước để dập lửa đã bị biến thành dầu để lửa bốc cháy dữ dội hơn.

Ngoài ra, lính phóng hỏa còn có trợ thủ đắc lực là những con Chó Máy dữ tợn chuyên đánh hơi ra nơi chứa sách, và thêm nữa, một cơ chế theo dõi, tố giác lẫn nhau rất chặt chẽ được hình thành trong chính cộng đồng cư dân.

Đốt sách, khai tử những cuốn sách bằng lửa, điều đó từng xảy ra nhiều lần trong thực tế lịch sử, dưới thời của những độc tài, bạo chúa như Tần Thủy Hoàng đế hay Adolf Hitler. Trong những trường hợp ấy, như triết gia Umberto Eco từng nhận định: Ra lệnh đốt sách – đốt những cuốn sách mang nội dung tư tưởng chống đối hoặc có thể gây nguy hại cho quyền lực thống trị – là một hành vi mang tính tượng trưng, là cách để kẻ độc tài được thỏa mãn cái cảm giác mình là đấng Tạo hóa. Còn trong trường hợp này, đốt sách và đốt người lưu giữ sách nhân danh hạnh phúc của một nhân loại không-nghĩ, không gì khác, đó chính là cách ngu muội hóa con người để thứ quyền lực phổ quát của chủ nghĩa tiêu thụ và văn hóa giải trí bề mặt vươn lên, ngự ngôi thượng đẳng. Đồng thời, đó cũng là hành vi đánh dấu ngày tàn của nền văn minh, một ngày tàn đã bắt rễ từ trong lịch sử hình thành và phát triển lâu dài của chính nền văn minh.

Tương lai của văn minh nhân loại đầy bất định, mong manh

Trong bầu khí quyển ngột ngạt căng thẳng bởi sự trấn áp khắc nghiệt như vậy, anh lính phóng hỏa Guy Montag đã xuất hiện, có thể nói, như một kẻ nổi loạn, một kẻ đấu tranh chống lại thứ trật tự đã được thiết lập vững chắc.

Không ai nói cho chúng ta biết bằng cách nào Montag lại trở thành lính phóng hỏa, và bằng cách nào một lính phóng hỏa như anh, thay vì đốt tất tần tật những cuốn sách truy tìm được, lại giữ cho mình một ít, giấu đi và đọc trộm.

Nhưng chúng ta biết chắc chắn rằng Montag đã được sách khai minh. Thoạt tiên là sự hoài nghi của Montag trước cái hạnh phúc được sống trong một thế giới không-nghĩ. Anh thổ lộ với ông giáo sư văn chương Faber: “Chúng ta có tất cả những gì chúng ta cần để hạnh phúc, nhưng chúng ta không hạnh phúc. Có cái gì đó thiếu. Tôi nhìn quanh. Thứ duy nhất tôi biết chắc rằng đã mất đi là những cuốn sách tôi đốt trong mười, mười hai năm qua. Nên tôi nghĩ là sách giúp được tôi”.

Rồi, với sự trợ giúp của ông giáo sư văn chương Faber – kẻ đã bị gạt ra bên lề thế giới từ bốn mươi năm trước, chỉ vì sách – Montag đã thực sự dấn thân vào cuộc chiến tranh của mình, theo cấp độ tăng dần, mà đỉnh điểm là việc anh quay vòi lửa đốt chết Beatty, lý thuyết gia của việc nhất thiết phải phóng hỏa đốt sách để bảo vệ cho sự an toàn của những con người không-sách và niềm hạnh phúc của một thế giới không-nghĩ.

Ở đây, người đọc hoàn toàn có thể tự cho phép mình hình dung, ước lượng sức mạnh khai minh của sách, của tri thức và của sự nghĩ/ tư duy nói chung. Nó lật nhào thành trì của những định kiến ngu muội. Nó rọi ánh sáng vào bóng tối dày đặc. Nó khiến người ta thấy rằng nhất thiết phải hành động để mọi sự trở nên khác đi, cho dẫu cái khác ấy nhiều khi đòi hỏi trả giá bằng cả tính mạng.

Ray Bradbury đã viết 451 độ F theo tinh thần như thế. Về sau này, khi Bernhard Schlink viết Người đọc, Đới Tư Kiệt viết Balzac và cô bé thợ may Trung Hoa – những cuốn sách tuyệt vời về những cuốn sách – cũng đều viết theo tinh thần như thế.

Các tiểu thuyết của Bernhard Schlink và Đới Tư Kiệt, giống như 451 độ F, đều đã được dựng thành phim điện ảnh, với vai nữ chính là những diễn viên thượng thặng: Kate Winslet trong Người đọc và Châu Tấn trong Balzac và cô bé thợ may Trung Hoa.

Trở lại với tiểu thuyết 451 độ F của Ray Bradbury. Sau khi đốt chết đội trưởng Beatty, lính phóng hỏa Guy Montag trốn chạy vào những vùng đất đã bị thế giới này bỏ quên. Nơi ấy không có giải trí, không có quảng cáo, không có truyền thông và công nghệ.

Nơi ấy chỉ có những con người như anh, kẻ nằm ngoài vòng pháp luật. Những người mà anh gặp, họ không có sách trong hành lý, nhưng họ có sách trong bộ nhớ của mình, và họ chính là những cuốn sách, là những người viết sách mà thân xác đã tan vào cát bụi: Plato, Marcus Aurelius, Jonathan Swift, Charles Darwin, Schopenhauer, Einstein. Albert Schweitzer, Aristophanes và Mahatma Gandhi và Thomas Love Peacock và Thomas Jefferson và Lincoln…

Ở những vùng đất bị thế giới này bỏ quên ấy, họ sống chui lủi nhưng vẫn cố gắng kết nối với nhau để trao truyền những trang sách nằm trong bộ nhớ, với hy vọng mong manh rằng đến một lúc nào đó chúng sẽ được in ra, như một điều quan trọng đáng làm.

Cái nỗ lực kiên định ấy buộc chúng ta phải nhớ đến một câu tuyệt vời của văn hào Ernest Hemingway, rằng con người có thể bị tiêu diệt nhưng không thể bị khuất phục. Trong trường hợp này, cái nỗ lực kiên định ấy chính là nỗ lực chống đỡ sự lụi tàn của nền văn minh nhân loại, nỗ lực bảo vệ phẩm tính người trước sức mạnh đàn áp của nền đại sản xuất và công nghệ phi nhân tính.

451 độ Fahrenheit là nhiệt độ để giấy bắt lửa, nhiệt độ để những cuốn sách bốc cháy. Những cuốn sách bốc cháy, đó rất có thể là một trong những biểu tượng đầy ám ảnh trong lịch sử văn hóa thế giới. Nó là một gợi ý để Ray Bradbury làm thành kiệt tác của mình, liên tục trong vòng chín ngày, dưới tầng hầm của một thư viện ở Los Angeles, bằng một cái máy đánh chữ mà ông thuê với cả thảy 9,8 đôla.

Ray Bradbury từng viết trong lời dẫn nhập cho lần tái bản năm 2003 của tác phẩm: “Điều kỳ tuyệt là hãy cứ dấn tới, để rồi xem nỗi đam mê của ta làm phát lộ được cái gì”. Trên thực tế, cuốn tiểu thuyết của Ray Bradbury đã phát lộ được một điều vĩ đại: rằng tương lai của văn minh nhân loại đầy bất định và vô cùng mong manh; đánh mất sự tự ý thức và khả năng tự kiểm soát, nền văn minh có thể sẽ bước vào những ngày tàn bởi chính những thành tựu do nó tạo ra. Câu chuyện những cuốn sách bị phóng hỏa chỉ là một trong muôn khả thể.