Phim điện ảnh Nhà gia tiên do Huỳnh Lập đạo diễn gần cán mốc 200 tỷ, gây sốt phòng vé thời gian qua tuy nội dung còn gây tranh cãi song được đánh giá cao ở phần tái dựng bối cảnh. Trong đó, chi tiết nhân vật chính Mỹ Tiên (Phương Mỹ Chi) được ông mình, một người coi sóc đền miếu (nghệ sĩ Trung Dân đóng) kể về nghệ thuật làm tranh kiếng để lại ấn tượng.

Để tái hiện nghệ thuật dân gian này trên màn ảnh rộng, đoàn phim đã mời một nghệ nhân từ Long An thực hiện các tác phẩm tranh kiếng, cũng như đến làng nghề Bà Vệ (An Giang) tìm kiếm, phục chế những bức tranh cũ mục nát, bị vứt bỏ.

Chia sẻ với Tri Thức – Znews, Thạc sĩ Văn hóa học, nhà nghiên cứu Huỳnh Thanh Bình, tác giả cuốn sách Tranh dân gian Nam Bộ cho rằng việc tranh kiếng xuất hiện trong phim là một yếu tố không quá bất ngờ. “Bộ phim kể về câu chuyện diễn ra trong một không gian truyền thống với những nội dung phong hóa xưa… mà tranh kiếng là loại công nghệ phẩm ‘trang trí’ không chỉ ở những không gian thờ tự mà cả các không gian sinh hoạt trong nhiều gia đình Nam Bộ”, bà nói.

Sự ra đời và phát triển của tranh kiếng Nam Bộ

Theo nhà nghiên cứu, tranh kiếng có mặt ở cung đình Huế từ thời Minh Mạng – Thiệu Trị, song đó là các sản phẩm mỹ nghệ nhập khẩu. Mãi đầu thế kỷ XX, các di dân Quảng Đông đến lập nghiệp ở vùng Chợ Lớn, mới bắt đầu mở các tiệm kiếng, buôn bán các loại kiếng tráng thủy để soi mặt, lộng khuôn hình, tủ, khung cửa chớp, cửa gió… và các loại tranh kiếng: các bức đại tự và các bức thư họa dùng trong việc khánh chúc tân gia, khai trương, mừng thọ… Tranh kiếng Nam bộ ra đời từ đây.

Đến những năm 1920, nghề vẽ tranh kiếng chuyển địa bàn về Lái Thiêu (Thủ Dầu Một). Sau đó, khoảng những năm 1940-1950, nghề làm tranh kiếng lan tỏa khắp lục tỉnh Nam Kỳ, trụ lại ở Mỹ Tho, Cai Lậy, Gò Công (Tiền Giang ngày nay), Chợ Mới (An Giang), Chợ Trạm (Long An), Tây Ninh… và thâm nhập vào cộng đồng Khmer tạo nên dòng tranh kiếng Khmer Nam bộ ở Trà Vinh và Sóc Trăng…

Từ trái qua: Bức chính của bộ tranh thờ Tổ tiên của cơ sở Thanh Hòa (Chợ Mới, An Giang); Một phần bộ tranh thờ Tổ tiên của nghệ nhân Bùi Thị Tuyết Hồng (Tây Ninh); Tranh kiếng Sơn thủy của nghệ nhân Sáu Thơ (Lái Thiêu). Ảnh: Huỳnh Thanh Bình.

Tranh kiếng Nam bộ chiếm tỷ lệ lớn là tranh thờ: Trước nhất là tranh thờ Tổ tiên với loại tranh Đại tự, Cửu huyền thất tổ, Sơn thủy (biểu đạt ý nghĩa hiếu đạo của câu ca dao nổi tiếng: Công cha như núi Thái Sơn, nghĩa mẹ như nước trong nguồn chảy ra), Lão mai (nhằm biểu ý “Cây có cội”), Tre tàn măng mọc (động viên nỗ lực vươn lên của thế hệ hậu bối). Đặc biệt là tranh chân dung của tổ tiên quá vãng.

Thứ hai là tranh thờ các đối tượng thuộc tín ngưỡng dân gian như tranh Ông Địa, Ông Táo, các thần độ mạng… Thứ ba là tranh thờ của các tôn giáo: tranh thờ của Phật giáo như Phật, Bồ Tát, Tổ sư…; tranh thờ của Đạo giáo như Lão Tử cưỡi trâu, Bát Tiên…, tranh thờ của tín đồ Công giáo; tranh “Thiên nhãn” của đạo Cao Đài… Riêng tranh thờ của cộng đồng Khmer Nam bộ cũng như của cộng đồng người Hoa tạo thành một dòng độc đáo có đặc trưng về đề tài cũng như kỹ pháp tạo hình.

Ngoài ra, tranh kiếng trang trí nội ngoại thất, tranh khánh chúc và đặc biệt là loại tranh trang trí xe bán mì, hủ tíu.

“Tranh kiếng là loại tranh vẽ ngược và tô vẽ ở phía sau mặt kiếng, nên tinh hoa nhất trong nghệ thuật này là tài năng vẽ tranh, vờn màu, sắp xếp bố cục chính phụ sao cho có được một bức tranh đúng với mục đích sử dụng của nó và đẹp mắt về mặt mỹ thuật”, tác giả Huỳnh Thanh Bình chia sẻ. Thách thức lớn nhất của người nghệ nhân tranh kiếng là phải tạo nên những mẫu tranh đáp ứng được đa dạng yêu cầu về đề tài, về chủng loại; và cần sở đắc một vốn liếng chữ Hán để thể hiện thành những câu đối, những đại tự, những tấm hoành, tấm biển tương thích cho từng nội dung tranh.

Ở Nam bộ, hầu như tranh kiếng có mặt ở mọi gia đình, thậm chí nơi đình, đền, chùa, miếu. Việc sử dụng tranh kiếng cho nhu cầu thờ tự, trang trí hoặc chúc tụng… đã trở thành tập quán. Chính vì vậy, tranh kiếng chiếm một vị trí quan trọng trong văn hóa vùng đất này.

Nghệ thuật gắn liền với văn hóa thờ tự

Thờ tự tổ tiên là tập tục quan trọng trong đời sống văn hóa của xứ ta. Nơi thờ tự tổ tiên theo truyền thống là không gian tâm linh chiếm vị trí trung tâm trong mỗi ngôi nhà. Theo đó, việc trang nghiêm nơi thờ tự tổ tiên luôn được coi trọng. Theo tác giả sách Tranh dân gian Nam Bộ, từ cuối thế kỷ 19 đến nay, theo sự phát triển của tranh kiếng, các bộ tranh thờ tổ tiên vẽ trên kiếng ra đời và dần dần thay thế loại tranh thờ tổ tiên ở dạng bích họa hoặc tranh thờ cẩn ốc xà cừ hay các bức chạm gỗ sơn son thiếp vàng hay sơn then thiếp vàng.

“Từ bấy đến nay, tranh thờ tổ tiên vẽ trên kiếng đã không ngừng canh cải, tạo tác nên nhiều loại khác nhau”, bà Huỳnh Thanh Bình cho hay. Có loại chỉ là những bức đại tự, có loại chỉ là “bài vị” với dòng chữ Cửu Huyền thất tổ, đặc biệt là những bộ tranh vẽ cảnh sơn thủy hoặc có loại phát triển từ bộ tranh Tứ thời Mai-Lan-Cúc-Trúc…

Nhà nghiên cứu, tác giả Huỳnh Thanh Bình với tác phẩm Tranh dân gian Nam Bộ. Ảnh: Quỳnh My.

Cửu huyền thất tổ – bức tranh kiếng đầu tiên xuất hiện trong Nhà gia tiên – là một kiểu loại của bộ tranh thờ tổ tiên thuộc loại tranh đại tự, với dòng chữ “Cửu Huyền thất tổ”. Loại tranh này phổ biến ở miền Tây Nam Bộ, đặc biệt là các cộng đồng theo đạo Bửu Sơn Kỳ Hương, Tứ Ân Hiếu Nghĩa và Phật giáo Hòa Hảo và cả cộng đồng tín đồ đạo Cao Đài Tây Ninh.

Ở loại tranh này thì mỗi bộ gồm năm tấm ghép lại: Tấm biển nằm trên cùng, ghi tên tộc họ: “Nguyễn phủ đường”, “Lê phủ đường”…, hay “Đức lưu phương” hoặc “Phước Lộc Thọ”. Bức chính nằm giữa tranh, ghi bốn chữ Cửu huyền thất tổ và được trang trí bằng đồ hình tứ linh.

Bao quanh tấm tranh chính là bốn tấm tranh khác: bức thượng thổ ở phía trên (vẽ hình cuốn thư, hay năm sản xuất); bức hạ thổ ghép dưới đáy (thường trang trí hoa-điểu hay mâm ngũ quả) và đôi liễn, đặt dọc hai bên tấm chính, nội dung tôn vinh công đức của cha mẹ, tổ tiên.

Ngoài ra còn có bộ tranh thờ tổ tiên ba bức hay giản tiện hơn, loại tranh kiếng thờ tổ tiên này được thu gọn thành một bức duy nhất, đơn giản với chữ “Cửu Huyền Thất Tổ” ở chính giữa; hai bên là hai câu đối:

“Tưởng nhớ Phật như ăn cơm bữa,

Vọng Cửu Huyền sớm tối mới mầu”.

Hay “Kính cửu huyền thiên niên bất tận

Trọng thất tổ nội ngoại tương đồng”.

Loại tranh thờ Cửu huyền thất tổ còn thấy trong bộ ba bức chín tròng với bức chính ở giữa từng chữ Cửu huyền thất tổ được thể hiện trong những ô tròn ở cả dạng thức Hán tự lẫn quốc ngữ trên nền sơn thủy hay dọc theo cội lão mai…

Ngày nay, tranh kiếng bị các loại tranh công nghiệp cạnh tranh. Song theo nhà nghiên cứu Huỳnh Thanh Bình, tranh kiếng vẽ thủ công vẫn được công chúng hâm mộ. Đây đó, nghề vẽ tranh kiếng vẫn còn tồn tại; thậm chí có nơi phát triển có quy mô hơn trước, và tiếp thu các kỹ thuật in lụa, in 3D…

Tác giả Huỳnh Thanh Bình sinh năm 1985, hiện công tác tại Bảo tàng TP.HCM. Bà từng xuất bản một số tác phẩm như Tranh kiếng Nam Bộ (2013); Biểu tượng thần thoại về chư thiên và linh vật Phật giáo (2018, Tái bản 2024); Tranh tường Khmer Nam Bộ (2020); Quy pháp đồ tượng Hindu và Phật giáo Ấn Độ (2021); Tranh dân gian Nam Bộ (2024).

Năm 2022, tôi bước lên bục cao sân khấu Nhà hát Thành phố Hồ Chí Minh đăng quang Hoa hậu Môi trường Việt Nam.

Năm 2023, tôi tiếp tục trở thành người Việt Nam đầu tiên chinh phục vương miện Miss Eco International 2023 (Hoa hậu Môi trường Thế giới) tại Cairo, Ai Cập giữa những phấn khích và xúc động.

Chiếc vương miện đã thay đổi tôi. Từ một cô bé vô tư trong chiếc “tổ kén” gia đình nuôi dưỡng gần 20 năm qua, nay tôi bước ra thế giới rộng lớn và choáng ngợp với những điều không thể ngờ đến. Thế giới đã “dạy” tôi lớn lên, trước những vô lo, niềm vui, nỗi buồn, cảm xúc của tuổi vừa rời ghế nhà trường.

Nhiệm kỳ hoa hậu của tôi đã kết thúc, nhưng tôi vẫn tiếp tục sứ mệnh trên con đường đã chọn, đó là tình yêu, là trái tim, là thanh xuân, là giá trị sống.

Hai năm nhìn lại, tôi tự hỏi về bản thân, về phiên bản khác của chính mình giữa có và không có vương miện, giữa những gì tôi đạt được và đánh mất. Thế giới đó, có gì ở lại cùng tôi? Có gì đã khiến tôi dũng cảm đi tiếp trong khoảng thời gian đầy khó khăn đó?

Hoa hậu môi trường thế giới 2023 Nguyễn Thanh Hà. Ảnh: Vietnam.vn.

Một mình trên sân khấu

Ngay khi vừa đạt cột mốc “đủ tuổi”, tôi lập tức đăng ký cuộc thi Hoa hậu Môi trường Việt Nam. Lúc ấy, tôi chỉ nghĩ rằng, phải thực hiện ước mơ của mình ngay khi có cơ hội. Ước mơ làm hoa hậu? Không hẳn! Đó là ước mơ được làm gì đó, thật cụ thể, thật thiết thực cho môi trường sống này, cho hành tinh này.

Nếu trở thành hoa hậu, tôi sẽ có ưu thế hơn, có thể xuất hiện trước nhiều người để bày tỏ những vấn đề về môi trường, đánh động sự quan tâm của nhiều người hơn. Nghĩ là làm, thật may mắn, tôi đã thành công và đăng quang khi lần đầu thử sức ở một đấu trường sắc đẹp mà mục tiêu không phải để trở thành người đẹp được ca ngợi hay được công nhận về nhan sắc. Tôi chỉ muốn nhắm tới sứ mệnh vì môi trường như chính danh hiệu mà cuộc thi đã trao.

Tôi bỗng nhớ đến câu nói trong Nhà Giả Kim: “Khi bạn thực sự mong muốn một điều gì, cả vũ trụ sẽ hợp lại giúp bạn đạt được nó”. Phải chăng, tôi thành công vì tôi khao khát điều đó mãnh liệt?

Ngay từ khi còn ngồi trên ghế nhà trường, tôi đã nhiều lần tự đặt câu hỏi cho bản thân: Là một người trẻ lớn lên trong điều kiện sống đầy đủ, được ăn ngon mặc đẹp và có nhiều cơ hội học tập hơn thế hệ ông bà, ba mẹ ngày xưa, liệu tôi có thể làm ngơ trước những mối đe dọa đang rình rập môi trường sống của chúng ta như rác thải, ô nhiễm, hạn mặn, lũ lụt, phá rừng hay hiệu ứng nhà kính không? Chính vì vậy, tôi đã quyết định tham gia cuộc thi Hoa hậu Môi trường. Hai chữ “môi trường” trong danh hiệu chính là nguồn sức mạnh và động lực để tôi hành động.

Ban đầu, tôi cũng mang trong mình rất nhiều lo ngại: Liệu mình có đủ khả năng không? Liệu có thể vượt qua những thí sinh tài năng khác? Tuy nhiên, tôi nhận ra, niềm khao khát mạnh mẽ muốn thử thách bản thân và tìm kiếm những cơ hội mới để trưởng thành còn lớn hơn. Điều thôi thúc tôi tham gia không chỉ là mong muốn thể hiện bản thân, mà còn ở khát khao được lan tỏa những giá trị tích cực về bảo vệ môi trường đến cộng đồng.

Ngày 2/3/2025, Tổng Bí thư Tô Lâm có bài viết quan trọng về học tập suốt đời, nhấn mạnh đây là quy luật tất yếu trong bối cảnh thế giới không ngừng biến đổi bởi cách mạng khoa học công nghệ.

Học tập suốt đời cũng là một triết lý được các học giả từ nhiều nơi trên thế giới ủng hộ. Trong số đó có TS Michelle R. Weise (tốt nghiệp từ chương trình Fulbright tại đại học Harvard và Stanford).

Với tác phẩm Học tập suốt đời, bà đưa ra một mô hình học tập linh hoạt, giúp mỗi cá nhân thích ứng với sự chuyển đổi số và kéo dài thời gian làm việc hiệu quả.

Sách Học tập suốt đời. Ảnh: T.H.

Những người lớn tuổi liên tục cập nhật kiến thức mới

Trước bối cảnh thị trường lao động liên tục biến đổi, việc học tập suốt đời đã trở thành xu hướng tất yếu. Nhiều người lớn tuổi không chỉ tiếp tục làm việc mà còn chủ động nâng cao kỹ năng để thích nghi với những thay đổi của xã hội và công nghệ. Đây là yêu cầu bắt buộc nếu muốn duy trì vị trí trong môi trường việc làm hiện đại.

Tỷ lệ người trên 55 tuổi vẫn tham gia thị trường lao động đang ở mức cao nhất từ trước đến nay. Theo thống kê, nhiều người thuộc thế hệ Baby Boomer (cá nhân sinh từ năm 1946 đến 1964) vẫn tiếp tục làm việc ở tuổi 60-70. Họ trải qua trung bình 12 lần chuyển đổi công việc trong suốt sự nghiệp. Thay vì nghỉ hưu theo lộ trình truyền thống, họ buộc phải cập nhật kiến thức, học hỏi những kỹ năng mới để duy trì sự cạnh tranh.

“Một trong những động lực chính thúc đẩy xu hướng này chính là sự thay đổi nhanh chóng của công nghệ. Những tiến bộ trong trí tuệ nhân tạo, dữ liệu lớn hay điện toán đám mây đã tạo ra nhiều lĩnh vực việc làm hoàn toàn mới. Những nghề như chuyên gia phân tích dữ liệu, quản lý truyền thông mạng xã hội hay kỹ sư học máy hầu như không tồn tại cách đây một thập kỷ”, TS Michelle R. Weise viết.

Sự thay đổi trên đặt ra thách thức không nhỏ cho những lao động lớn tuổi khi họ phải liên tục cập nhật kỹ năng để không bị bỏ lại phía sau.

Thực tế đã ghi nhận nhiều tấm gương tiêu biểu về việc học tập suốt đời. Tại Mỹ, một nghiên cứu từ LinkedIn chỉ ra rằng nhiều công việc hàng đầu vào năm 2014 như nhà phát triển iOS/Android, kiến trúc sư dữ liệu lớn hay chuyên gia UI/UX đều là những nghề chưa từng tồn tại 5 năm trước đó. Để thích ứng, hàng loạt người lớn tuổi đã quay lại trường học hoặc tham gia các khóa đào tạo ngắn hạn để trang bị kỹ năng mới.

Bà Mary Wilson, 62 tuổi, từng là nhân viên kế toán, đã quyết định học thêm về phân tích dữ liệu và đang làm việc trong lĩnh vực công nghệ thông tin. Trường hợp của bà là minh chứng rõ ràng cho thấy việc học tập suốt đời có thể mở ra những cơ hội nghề nghiệp mới, ngay cả khi đã bước sang tuổi xế chiều.

TS Nguyễn Mạnh Hùng – CEO Thái Hà Books bên cuốn Học tập suốt đời tại Đường sách TP Thủ Đức.

Học tập suốt đời để đảm bảo cuộc sống

Theo tác giả TS Michelle R. Weise, tại Mỹ, quan niệm về học tập suốt đời đã trở thành nền tảng cho sự phát triển cá nhân và xã hội.

“Một nghiên cứu của Trung tâm Giáo dục và Lực lượng lao động Georgetown cho thấy 65% việc làm tại Mỹ hiện nay đòi hỏi trình độ sau trung học. Điều này buộc người lao động không thể dừng lại ở bằng cấp đầu tiên mà phải tiếp tục nâng cao trình độ thông qua các khóa học ngắn hạn, chương trình đào tạo lại và chứng chỉ chuyên môn”, TS Michelle R. Weise viết trong cuốn sách Học tập suốt đời.

Bên cạnh đó, nhiều người Mỹ tìm đến các nền tảng học trực tuyến như Coursera, edX hay Udacity để bổ sung kiến thức. Theo báo cáo từ LinkedIn Learning năm 2023, số lượng người tham gia các khóa học trực tuyến tại Mỹ đã tăng 32% so với năm trước. TS Weise nhận định rằng nhu cầu không ngừng về việc cập nhật kỹ năng, đặc biệt trong các lĩnh vực công nghệ thông tin, tài chính và quản trị kinh doanh.

Học tập suốt đời không chỉ dành cho giới trẻ mà còn được khuyến khích trong tầng lớp lao động lớn tuổi. Chương trình “Encore Career” của Mỹ khuyến khích những người trên 50 tuổi học tập và chuyển đổi nghề nghiệp. Điển hình là trường hợp của bà Mary Johnson, một cựu nhân viên ngân hàng đã quyết định học lập trình khi bước sang tuổi 55. Nhờ vào các khóa học trực tuyến và chương trình hỗ trợ của chính phủ, bà đã tìm được công việc mới tại một công ty công nghệ, minh chứng cho việc học tập không có giới hạn tuổi tác.

Chính phủ Mỹ cũng có nhiều chính sách nhằm thúc đẩy học tập suốt đời, đặc biệt là các chương trình hỗ trợ tài chính như Pell Grant và Workforce Innovation and Opportunity Act (WIOA). Những chương trình này giúp người lao động có thêm cơ hội tiếp cận giáo dục mà không phải lo ngại về chi phí.

Ngoài ra, nhiều công ty lớn như Amazon, Google và IBM đã triển khai các chương trình đào tạo nội bộ, hỗ trợ nhân viên học tập và phát triển kỹ năng mới. Amazon, thông qua chương trình Career Choice, chi trả 95% học phí cho nhân viên tham gia các khóa học nghề và chứng chỉ chuyên môn, giúp họ có thêm cơ hội thăng tiến hoặc chuyển đổi nghề nghiệp.

Thực tiễn từ Mỹ cho thấy học tập suốt đời đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy kinh tế và xã hội. Các nước đang phát triển với dân số trẻ và thị trường lao động ngày càng cạnh tranh, cần có những chính sách khuyến khích việc học tập liên tục, từ cấp chính phủ đến doanh nghiệp.