Tranh minh họa Trận chiến tại cánh đồng Bosworth, với Vua Richard III trên lưng con ngựa trắng. Ảnh: Britannica.

Khi mùa bóng 2022 – 2023 kết thúc, nếu nhìn vào bảng xếp hạng của Premier League, người ta có thể thấy xếp đầu bảng là Manchester City, một đội bóng của thành phố xưa kia từng thuộc Lancashire, đứng thứ 19 áp chót và nhận một suất xuống hạng, là Leeds United – một đội bóng của vùng Yorkshire.

Để ý một chút thấy trên logo của Manchester City có hình bông hồng đỏ, còn trên logo của Leeds United là bông hồng trắng. Nếu chúng ta tìm hiểu kỹ hơn sẽ biết đây chính là biểu tượng của hai phe Lancaster và York trong cuộc nội chiến làm chao đảo nước Anh vào thế kỷ XV.

Và trên sân cỏ của thế kỷ XXI cũng giống như trên chiến trường của thế kỷ XV, bông hồng đỏ lại giành chiến thắng trước bông hồng trắng khi Manchester City lên đỉnh cao còn Leeds United xuống vực sâu, như một định mệnh không thể thay đổi.

Điểm khác biệt lớn nhất có lẽ ở chỗ, vào năm 2023, cuộc đấu trên sân cỏ chỉ kết thúc với niềm vui của người thắng và nỗi buồn của kẻ thua, còn khi Cuộc chiến Hoa hồng hạ màn tại Bosworth Field ngày 22/8/1485, Richard III Plantagenet, vị vua cuối cùng của phe York và Vương tộc Plantagenet trị vì nước Anh trong hơn 3 thế kỷ, đã mất cả ngôi vua lẫn tính mạng trên chiến trường. Gần 5 thế kỷ rưỡi đã trôi qua kể từ khi Cuộc chiến Hoa hồng kết thúc, nhưng ảnh hưởng của nó vẫn hiện hữu hàng ngày trong đời sống nước Anh.

Tại Việt Nam, có lẽ Cuộc chiến Hoa hồng được biết đến nhiều nhất qua tiểu thuyết phiêu lưu lịch sử Mũi tên đen của Robert Louis Stevenson hay tiểu thuyết trinh thám Con gái của thời gian của Josephine Tey, vì giai đoạn này được các tác giả chọn làm nền cho câu chuyện.

Tuy nhiên, Chiến tranh Hoa hồng: Sự sụp đổ của nhà Plantagenet và sự trỗi dậy của nhà Tudor (tên gốc: The Hollow Crown – NXB Dân trí) của Dan Jones là cuốn sách phi hư cấu đầu tiên viết trọn vẹn về giai đoạn nội chiến một mất một còn giữa hai nhánh của dòng họ Plantagenet.

Với mong muốn đem đến cho độc giả cái nhìn toàn cảnh về Cuộc chiến Hoa hồng, bao gồm cả bối cảnh dẫn tới nội chiến và hệ quả lâu dài của nó, Dan Jones đã mở đầu cuốn sách vào thời điểm nhà Lancaster đạt tới đỉnh cao dưới thời vị vua xuất sắc cả về chính trị lẫn tài thao lược Henry V, khi việc ngai vàng nước Pháp thuộc về nhà Lancaster dường như ở trong tầm tay. Sau đó, khép lại vào thời điểm những nhân vật cuối cùng ít nhiều mang dòng máu Plantagenet đã bị các vị vua triều Tudor cũng như các biến cố của lịch sử loại bỏ khỏi thế gian, chấm dứt mọi mối đe dọa tới địa vị của nhà Tudor.

Hơn một thế kỷ trong tác phẩm được chia ra làm 4 phần, tương ứng với 4 bước ngoặt quan trọng. Phần đầu dành cho quãng thời gian đầy biến động của nhà Lancaster với cái chết đột ngột của Henry V. Giai đoạn làm vua trên danh nghĩa từ lúc mới 9 tháng tuổi đến khi thành niên (16 tuổi) của vị vua trẻ Henry VI gánh quá nhiều kỳ vọng từ thành tựu lớn lao của người cha, cũng là giai đoạn vương quyền suy yếu trầm trọng, các phe phái trong triều đình không ngừng củng cố quyền lực và đấu đá lẫn nhau. Người vợ góa của Henry V thì tái hôn với Owen Tudor, một người Wales địa vị thấp kém, một quyết định về sau sẽ dẫn tới sự hình thành triều đại Tudor.

Phần hai Thế nào là vua viết về giai đoạn Henry VI đến tuổi thành niên (1437) rồi dần dà để quyền lực tuột vào tay các triều thần hùng mạnh, trở thành vua bù nhìn khi bị công tước York giam lỏng (1455). Đây cũng chính là biến cố khởi đầu cho Chiến tranh Hoa hồng.

Phần ba Vương miện rỗng là thời kỳ nội chiến không đội trời chung giữa hai nhà York và Lancaster. Theo đó, Edward – công tước xứ York đoạt ngôi của nhà Lancaster năm 1461, trở thành vua Edward IV, bị nhà Lancaster phản kích phải tháo chạy khỏi nước Anh, rồi quật khởi đánh bại và tiêu diệt hoàn toàn nhà Lancaster khi vị vua yếu đuối Henry VI chết trong cảnh cầm tù năm 1471.

Phần bốn Sự trỗi dậy của gia tộc Tudor đúng như tên gọi của nó, là câu chuyện đáng kinh ngạc bậc nhất trong lịch sử nước Anh khi Henry Tudor, cháu của Owen Tudor vô danh năm xưa, bằng cách nào đó đã chen chân vào cuộc nội chiến giữa hai nhánh của dòng họ Plantagenet. Và khi một trong hai nhánh này – nhà Lancaster – tuyệt tự vào năm 1471, ông trở thành thủ lĩnh mới của các lực lượng có lợi ích gắn với phe Lancaster. Henry Tudor đã khéo léo tận dụng cơ hội vương triều của nhà York rơi vào rối loạn sau cái chết của Edward IV để đánh đổ nốt nhà York bằng chiến thắng ở trận Bosworth Field năm 1485, tiêu diệt Richard III, ông vua cuối cùng mang dòng máu Plantagenet.

Dan Jones kết thúc bản tường thuật đầy rẫy âm mưu, phản trắc, tranh giành quyền lực bằng câu chuyện củng cố quyền lực của hai vị vua đầu tiên nhà Tudor, làm mọi cách để tận dụng rồi loại trừ ảnh hưởng của huyết thống Plantagenet. Từ cuộc liên hôn đầy toan tính chính trị của Henry Tudor với con gái Edward IV đến việc sử dụng mọi cơ hội, mọi nguyên cớ dù nhỏ nhặt, hoang đường đến đâu để trừ khử có hệ thống tất cả các nhân vật quyền lực còn lại ở nước Anh mang trong mình dòng máu vương tộc Plantagenet.

Trong một kết cục khó có thể mỉa mai hơn, hai bông hồng trắng – đỏ của hai nhà Lancaster và York được ghép lại thành bông hồng hai màu đỏ trắng của vương triều Tudor, thế lực của các triều thần cát cứ hùng mạnh đã đem tới hồi cáo chung của vương triều Plantagenet cũng bị xóa sổ. Nước Anh từ chế độ phong kiến chuyển sang chế độ quân chủ chuyên chế, một giai đoạn không tồn tại được quá lâu trước khi chế độ quân chủ lập hiến được thiết lập bền vững tại Anh từ năm 1688.

Cuộc chiến Hoa hồng cho tới nay vẫn được coi là một giai đoạn bản lề để lại ảnh hưởng lâu dài tới chính trị của nước Anh.

Trong cuốn Naked Money – Sự thật trần trụi về tiền, tác giả Charles Wheelan – hiện là giảng viên cao cấp và nghiên cứu chính sách tại Trung tâm Rockefeller – đã cung cấp cho độc giả một cái nhìn tổng quan về tiền (từ nguồn gốc, chức năng cơ bản của tiền tệ, đến chế độ bản vị vàng, đôla hóa, rồi đồng tiền chung khu vực như euro, tiền mã hóa, tiền kỹ thuật số như bitcoin, onecoin…).

Bên cạnh đó, bằng văn phong dí dỏm, nhẹ nhàng, và những ví dụ cụ thể, tác giả còn giải thích, làm rõ cách hệ thống tài chính hiện đại hoạt động và vai trò của các tổ chức tài chính khác nhau; ảnh hưởng của chính sách tiền tệ đến nền kinh tế; ảnh hưởng của tiền tệ đối với chính trị và ngược lai; các cuộc khủng hoảng tài chính lớn trong lịch sử, bài học và cách phòng tránh / giải quyết các tình huống tương tự…

Bên cạnh đó, tác giả sách cũng đề cập đến tương lai của tiền tệ bao gồm sự phát triển của tiền điện tử và các xu hướng tài chính khác, và có những thách thức cần vượt qua để tạo ra một hệ thống tài chính ổn định và công bằng hơn.

Nền tảng của nền kinh tế hiện đại

Naked Money – Sự thật trần trụi về tiền gồm hai phần chính: Phần I “Bản chất của vấn đề”, tác giả tập trung vào việc mô tả các chế độ tiền tệ; vấn đề lạm phát và giảm phát; vai trò dẫn dắt của ngân hàng trung ương; tỷ giá hối đoái và hệ thống tài chính… Phần II “Tại sao nó lại quan trọng”, tác giả tập trung vào việc tìm hiểu lịch sử tiền tệ, tài chính và những cuộc khủng hoảng, từ đó phân tích, tìm nguyên nhân, rút ra những bài học kinh nghiệm và đưa ra các khuyến nghị cho tương lai…

Sách Naked Money – Sự thật trần trụi về tiền. Ảnh: Alpha Books.

Charles Wheelan bắt đầu cuốn sách bằng việc trích dẫn câu nói của Carl Menger – nhà sáng lập Trường Kinh tế Áo, 1892 nói về bản chất của tiền: “Bản chất của những đồng tròn nhỏ hay những tờ giấy đó là gì, khi dường như bản thân chúng không phục vụ mục đích hữu ích nào nhưng lại được truyền tay từ người này sang người khác để trao đổi những thứ hàng hóa hữu ích nhất, và quả thực, mọi người đều rất háo hức giao nộp hàng hóa của mình”.

Tiếp đó, tác giả bàn về việc làm thế nào mà tờ giấy trong ví chúng ta hay những con số trong tài khoản ngân hàng của chúng ta lại có giá trị như vậy, và làm thế nào mà quy ước kỳ lạ – trao đổi những tờ giấy dường như vô dụng để lấy hàng hóa thật – lại trở thành nền tảng cho nền kinh tế hiện đại.

Theo tác giả, một đồng tiền có giá trị lưu hành phải phục vụ được ba mục đích. Đầu tiên, nó đóng vai trò là đơn vị đo lường. Có nghĩa là người ta đặt một đơn vị tiền tệ cụ thể để đặt mức giá trị lên đồ vật. Nói cách khác đó là đơn vị đo lường để định giá các đồ vật. Thứ hai, tiền là phương tiện lưu trữ giá trị. Nó cho chúng ta một cách thức để chấp nhận khoản thanh toán cho một thứ gì đó vào lúc này và sử dụng nó để mua trong tương lai. Thứ ba, tiền được sử dụng như một phương tiện trao đổi, nghĩa là nó được sử dụng để dễ bề thực hiện các giao dịch.

Tuy nhiên, tác giả lưu ý, tiền không đồng nghĩa với của cải / tài sản đơn thuần, mà nó là loại tài sản thường có thể sử dụng ngay lập tức để mua bán hàng hóa. Ví dụ tiền mặt, các khoản tiền gửi trong tài khoản thanh toán hoặc các tài khoản khác với đặc quyền viết séc, bạn có thể sử dụng chúng để mua hàng ngay.

Ngược lại, một chiếc ôtô sang trọng và ngôi nhà khang trang không được coi là tiền, dù cả hai có giá trị lớn nhưng chúng không được sử dụng thường xuyên để mua bán. Ngay cả cổ phiếu và trái phiếu cũng không được coi là tiền, chúng là những tài sản để người bán đổi lấy tiền, sau đó có thể sử dụng để mua sắm. Điều này cho thấy tất cả tiền đều là tài sản, nhưng không phải tất cả tài sản đều là tiền.

Tương tự tất cả tiền tệ đều là tiền bạc nhưng không phải tất cả tiền bạc đều là tiền tệ. Theo Charles Wheelan về cơ bản tiền tệ bao gồm tiền giấy và tiền xu lưu hành. Tiền bạc là một khái niệm rộng hơn bao gồm cả tiền tệ và các tài sản khác có thể sử dụng để mua hàng hoặc nhanh chóng có thể chuyển đổi sang tiền tệ, chẳng hạn như tiền gửi trong tài khoản ngân hàng.

Charles Wheelan cũng lưu ý tiền hiện đại còn phụ thuộc vào niềm tin và phong tục xã hội ở một vùng lãnh thổ hoặc một nhóm người nào đó. Ví dụ Ngân hàng Dự trữ Ấn Độ coi mọi tờ tiền rupee dù có bẩn và rách vẫn được coi là hợp pháp, miễn là nó còn hai dãy số se-ri nguyên vẹn. Tuy nhiên, trên đường phố Mumbai bạn khó có thể tìm được một người chấp nhận một tờ tiền rupee rách và quá cũ, kể cả số se-ri nguyên vẹn.

Một ví dụ khác là ở Somali đầu những năm 2000 người ta vẫn lưu hành những tờ tiền shilling Somali được phát hành hai thập kỷ trước bởi một chính phủ không còn tồn tại. Theo tờ Economist: “Việc sử dụng tiền giấy thường được coi là biểu hiện niềm tin vào chính phủ phát hành nó”. Với trường hợp của Somali, thực tế nước này không có chính phủ trong suốt vài thập kỷ. Tuy nhiên, tiền tệ – mặc dù chỉ là những tờ giấy – vẫn tiếp tục phát triển ổn định. Lý do là vì tất cả đều chấp nhận nó.

Hệ thống tài chính hiện đại và vai trò của các tổ chức tài chính

Tiếp theo, Wheelan chuyển sang bàn về tín dụng. Theo ông, tiền không đơn thuần là những tờ tiền giấy trong ví của bạn. Toàn bộ hệ thống tài chính của chúng ta được xây dựng dựa trên một ý tưởng rất mạnh mẽ: tín dụng. Các ngân hàng và nhiều định chế hoạt động giống như ngân hàng đóng vai trò trung gian kết nối cho người đi vay và người vay (tất nhiên kèm theo một khoản phí).

Tác giả Charles Wheelan. Nguồn: Dartmouth.

Nói cách khác là ngành ngân hàng cho phép chúng ta tận dụng hiệu quả khoản vốn của người khác. Tất nhiên khoản vốn vay này vừa là nguồn sức mạnh kinh tế nhưng cũng vừa là nguồn của bất ổn kinh tế. Khi hệ thống hoạt động tốt, tiền và tín dụng sẽ là chất bôi trơn cho hệ thống, đồng thời tăng cường sự sáng tạo của con người. Khi hệ thống sụp đổ, giống như những gì đã từng xảy ra vào năm 2008, toàn bộ cơ cấu tài chính sẽ sụp đổ theo với tổn thất không lồ cho nhân loại.

Wheelan cũng đưa ra những giải thích về vai trò và cơ chế hoạt động của Ngân hàng trung ương trong việc duy trì giá trị của đồng tiền và bảo toàn sự ổn định của hệ thống tài chính. Cục Dự trữ Liên bang có trách nhiệm trong việc quản lý nguồn cung tiền, và là người cho vay cuối cùng. Cục này còn được trao những quyền lực đặc biệt, bao gồm đặc quyền in thêm tiền mới.

Trong cuốn sách, Wheelan còn bàn rất nhiều vấn đề khác nhau của tiền tệ như: việc các quốc gia sử dụng đồng tiền chung, việc các quốc gia sử dụng đồng tiền riêng; những xung đột nảy sinh khi các quốc gia khác nhau sử dụng các tờ giấy khác nhau làm tiền tệ… Ông thảo luận về sức mua tương đương, tác động của biến động tỷ giá hối đoái lên các doanh nghiệp và lợi ích cũng như chi phí của một loại tiền tệ “mạnh”, tác động của bản vị vàng đối với nền kinh tế…

Ông cũng đề cập các cuộc khủng hoảng tài chính bao gồm năm 1929 và 2008, sự ra đời của các đồng tiền mã hóa và đưa ra nhiều dự đoán về tương lai của tiền tệ, bao gồm sự phát triển của tiền điện tử và các xu hướng tài chính khác…

Tóm lại, với việc đưa ra cái nhìn tổng quan về tiền và trình bày rõ ràng về chính sách tiền tệ cũng như tác động của nó, Naked Money – Sự thật trần trụi về tiền là một tài liệu hướng dẫn toàn diện về tiền và hệ thống tài chính. Sách phù hợp với nhiều đối tượng độc giả, từ người mới bắt đầu tìm hiểu về tài chính đến các chuyên gia trong ngành.