Trong lần tới đến trung tâm mua sắm, bạn có thể làm một nghiên cứu lý thú về năng lượng như sau: theo dõi xem có bao nhiêu người chọn đi thang cuốn thay vì thang bộ. Theo quan sát kiểu mọt sách của tôi, mà tôi đã ghi lại trong lúc ngồi quán cà phê ở trung tâm mua sắm, tuyệt đại đa số người sẽ chọn đi thang cuốn, thậm chí là để đi xuống, không hề hợp lý chút nào khi mà chúng ta ai cũng biết thể dục có lợi cho sức khỏe.

Ảnh minh hoạ. Nguồn: IStock.

Tuy nhiên, từ quan điểm tiến hóa, lựa chọn đó lại hoàn toàn hợp lý. Với Duncan, tiết kiệm năng lượng đồng nghĩa anh sẽ cần ít thức ăn hơn, và càng tiết kiệm được thức ăn, anh sẽ càng ít phải đối đầu với hiểm nguy khi ra ngoài tìm thêm thức ăn. Những ví dụ khác về hành động tiết kiệm năng lượng mà chúng ta thường làm hàng ngày bao gồm:

-Đi xe hơi thay vì đạp xe hay đi bộ

-Đi xe hơi thay vì sử dụng phương tiện công cộng

-Đi xe máy thay vì sử dụng phương tiện công cộng

-Đặt đồ ăn giao tới nhà thay vì nấu ăn

-Nhắn tin thay vì nói chuyện trực tiếp

-Sử dụng băng tải hành khách ở sân bay thay vì đi bộ

-Sử dụng máy cắt cỏ di động hay robot cắt cỏ thay vì cắt cỏ thủ công

Đương nhiên, có thể lập luận rằng làm vậy cho phép chúng ta dành nhiều thời gian hơn cho những việc mà chúng ta thực sự ưa thích, nhưng thường thì chúng ta lựa chọn làm như vậy một cách vô thức, theo bản năng nguyên thủy phải tiết kiệm năng lượng của chúng ta.

Nếu rơi vào nghiện ngập các hoạt động mang tới dopamine nhanh, bạn sẽ sớm tự chuốc ma tửu vào thân theo đúng nghĩa đen. Quá lậm vào nghiện ngập có thể khiến bạn tránh xa những nguồn dopamine chậm và các hoạt động sẽ có lợi cho bạn trong dài hạn.

Hệ quả thứ hai của dopamine dễ tiếp cận là dẫn đến tình trạng lờn dopamine, khiến bạn cần kích thích nhiều hơn mới đạt được cảm giác thích thú ở mức tương tự. Chắc bạn từng tận mắt chứng kiến một người vừa xem YouTube, vừa chơi game, vừa ăn vặt và uống một thứ đồ uống nào đó, tất cả cùng lúc; tức bốn nguồn dopamine đồng thời chồng chất lên nhau.

Yêu cầu người đó ngồi xem hết bộ phim kinh điển Casablanca mà không có thêm bất kỳ nguồn dopamine phụ trợ nào với họ có lẽ chẳng khác gì tra tấn. Cũng đáng nhắc lại rằng chính bộ phim đấy đã khiến các rạp phim khắp thế giới trầm trồ vào năm 1942, do lúc bấy giờ nó được coi là cuốn phim cực kỳ phấn khích và choáng ngợp cảm xúc.

Làm chủ việc nạp chồng chất dopamine này là kỹ năng tối quan trọng để có cuộc đời thành công, và là bước đi cần thiết hướng tới chén rượu tiên lành mạnh – lát nữa chúng ta sẽ nói tới điều này. Tuy nhiên, hãy cùng trở lại với những kẻ trộm dopamine đang lảng vảng khắp nơi trước đã.

Chúng là những thứ gì, và ta bắt gặp chúng ở đâu? Sự thật là kẻ trộm dopamine bủa vây bạn. Thậm chí chúng có thể chen vào giữa bạn và những người mà bạn yêu thương nhất. nhiều doanh nghiệp đã nhận ra họ có thể biến thời gian của bạn, hay đúng hơn là dopamine của bạn, thành tiền bạc. Hãy xem xét ví dụ một công ty làm ra app trò chơi điện tử. Công ty này có ba cách để kiếm tiền từ bạn:

Họ càng chứng tỏ được là bạn dành nhiều thời gian trên app hay trang web của họ, họ càng thu được nhiều từ khách hàng quảng cáo.

Họ càng khiến bạn muốn dành nhiều thời gian trên app của họ, thì càng có khả năng bạn sẽ sẵn sàng chi tiền để nâng cấp và cập nhật trò chơi.

Thu hoạc dopamine từ càng nhiều người dùng, thì họ sẽ càng có thêm nhiều người dùng nữa, và giá trị app, trang web hay doanh nghiệp của họ sẽ càng tăng lên như vậy, toàn bộ ý tưởng kinh doanh của họ nhắm tới kích thích lượng dopamine tối đa có thể có trong bạn, rồi chuyển đổi phản ứng của bạn thành tiền. Khi phát triển những app trò chơi điện tử và đánh bạc này, một số công ty thậm chí đã tiến hành nghiên cứu sâu về nhận thức, tâm lý học và sinh học để tìm cách tối đa hoá dopamine nhanh bằng màu sắc, âm thanh, giao diện và hoạt hình.

Nhưng tại sao họ không tập trung vào dopamine chậm, và mang tới giá trị thực sự và lợi ích dài hạn cho khách hàng? Vấn đề là nếu làm vậy, họ sẽ trở thành nạn nhân của ‘hiện tượng thang cuốn’. Những kẻ trộm dopamine đang mới bạn đi thang cuốn. Rồi đột nhiên người khác xuất hiện mời bạn đi thang bộ, đòi hỏi bạn đầu tư năng lượng nhiều hơn hẳn, và như tôi đã nói, chúng ta tiến hoá để tránh tiêu hao năng lượng.