Ngay cả những người yêu chó cũng phải thừa nhận rằng mèo đang ở thời cực thịnh. Vài tháng trước, bình luận của Thượng nghị sĩ JD Vance từ năm 2021 về những “phụ nữ không con cái, chỉ thích nuôi mèo” (childless cat ladies) đã gây ra cuộc tranh cãi chính trị.

Bài báo trên tạp chí New York Is My Cat A Prisoner? (tạm dịch: Con mèo của tôi có phải là tù nhân không?) đã đưa thú cưng này thành những tấm gương phản chiếu tâm hồn người nuôi.

The Interpretation of Cats của nhà bác sĩ tâm thần thú y Claude Béata vừa được dịch và xuất bản tại Mỹ, đưa cả mèo lẫn người chủ lên “ghế trị liệu”.

Taylor Swift từng tự nhận mình là “người phụ nữ không con cái, chỉ thích nuôi mèo”. Ảnh: The Times.

Khó hiểu như loài mèo

Đặt câu hỏi “Ta đã làm gì với loài mèo?”, Béata khái lược lịch sử mối quan hệ của con người và loài vật này: “Ngày nay, chúng là biểu tượng. Nhưng xa xưa chúng là quỷ dữ – bạn đồng hành của phù thủy. Biết đâu mai kia chúng lại trở thành quỷ dữ lần nữa. Bởi lẽ ta nào có hiểu chúng. Ta chỉ đang gán ghép cảm xúc của mình cho chúng mà thôi”.

Ông nói thêm: “Mèo không dễ hiểu như chó. Chó là loài sống thành bầy đàn; giao tiếp với chúng rất dễ. Mèo là những kẻ xa lạ”.

Trong sách, tác giả giải thích hành vi của mèo qua Nougatine hiếu động – kẻ gây ra hỗn loạn ở bất cứ đâu nó đến; Caramel luôn cảnh giác; Kiss và Cheri quyết liệt bảo vệ lãnh thổ cùng nhiều con khác với những cái tên đầy sức hấp dẫn.

Cuốn sách không chỉ giúp ta hiểu lý do đằng sau những hành động của loài mèo, mà còn là kho tàng mẹo hữu ích cho những người nuôi mèo.

Ví dụ, ông khuyên mọi người nên tạo cho mèo một nơi uống nước, một nơi ăn và một nơi ngủ mà chúng có thể xem như của riêng mình: “Chúng là những cá thể độc lập và chúng ta phải tôn trọng chúng”.

Một số lời khuyên của Béata có tính đặc trưng văn hóa. Người Pháp không có khái niệm “người yêu mèo” đối lập với “người yêu chó”. Béata thường khuyên khách hàng của mình nên nuôi cả hai loài.

Ngoài ra, người Pháp cũng thường cởi mở hơn về việc sinh sản của thú cưng. Theo Béata, ở khía cạnh nào đó thì ngăn một con vật sinh sản là hạn chế quyền tự do của chúng.

Tôn trọng không gian riêng và cơ thể loài mèo

Tuy nhiên, đa phần các khuyến nghị của Béata có tính phổ quát. Chẳng hạn, ông muốn xóa bỏ định kiến về việc nuôi mèo trong nhà.

Sách The Interpretation of Cats. Ảnh: Simon & Schuster.

Ông chỉ ra mèo là loài tương đối mới trong ngôi nhà con người, đến sau loài chó rất lâu. Chúng vẫn là động vật hoang dã – tuy kích thước nhỏ, nhưng có bản năng cảnh giác (và đôi khi là hung dữ).

Khi ra ngoài, mèo vừa là kẻ săn mồi vừa là con mồi. Vì vậy, những con mèo được tự do đi lang thang có thể không chịu thư giãn trên lòng bạn và cũng ít chịu chơi đùa – chúng quá mệt mỏi. Mèo sống ngoài trời thường có tuổi thọ ít hơn so với mèo trong nhà trung bình bốn năm, một phần là do căng thẳng, theo Béata.

Ông nhắc người nuôi mèo nhớ rằng thú cưng của họ thích ở một mình. Do vậy mà trong Covid mèo thấy khó khăn hơn so với chó: “Nói chung, chó rất vui khi có người ở nhà. Mèo thì khác, ngày đầu tiên chúng sẽ nghĩ, ‘Ồ, thú vị đây’. Ngày thứ hai chúng nghĩ, ‘Được thôi’. Ngày thứ ba chúng bồn chồn ‘Khi nào bạn đi làm lại? Tôi cần không gian riêng, làm ơn’”.

Một thông điệp nữa trong cuốn sách: cố gắng trừng phạt một con mèo thì không chỉ tàn nhẫn mà còn vô ích. Bởi lẽ mèo vốn dĩ là loài sống tách biệt. Khác với loài linh trưởng hay chó, chúng không biết đến thứ bậc xã hội, nên sử dụng biện pháp cưỡng chế tiêu cực thì không có hiệu quả mà chỉ khiến chúng chán ghét. Chúng có thể nhớ một cái đánh – Béata cho biết mèo có thể mang mối hận suốt đời – nhưng chúng sẽ không học hỏi gì từ đó.

Như vậy không có nghĩa ta không thể học từ mèo. Béata nói rằng mèo giúp ta tiếp thu những bài học quan trọng về sự thân mật và sự đồng thuận. “Khi phong trào #MeToo diễn ra, và mọi người đều nói về việc tôn trọng cơ thể, tôi đã nghĩ, Mèo là giáo viên hoàn hảo. Mèo meo meo, ‘Đừng chạm vào tôi nếu tôi không cho phép’”.

Sách Lịch sử vợ. Ảnh: NXB Phụ nữ Việt Nam.

Lịch sử vợ là một công trình biên khảo chuyên sâu của Giáo sư Pháp ngữ và văn học so sánh Marilyn Yalom – từng là Giám đốc của CROW, tiền thân Viện Nghiên cứu Giới Clayman – Đại học Stanford, được dịch giả Nguyễn Thị Minh dịch sang tiếng Việt.

Vợ trong các xã hội từ cổ đại cho đến hiện đại

Cuốn sách như một bách khoa thư, khám phá vai trò và hình ảnh của người vợ trong các nền văn hóa khác nhau; tìm hiểu đời sống muôn hình vạn trạng các kiểu vợ trong những cảnh ngộ, trạng thái khác nhau, từ vợ linh mục đến vợ người đàn ông thế tục, từ vợ tổng thống đến vợ dân thường, thương nhân và thợ thủ công, từ vợ da trắng đến vợ da đen, da màu, vợ công dân tự do đến vợ nô lệ, vợ quý tộc đến vợ nông dân… qua hàng nghìn năm lịch sử.

Lịch sử vợ bắt đầu bằng cuộc trao đổi về quyền tự do lựa chọn, quyền lấy mình làm trung tâm trong cân nhắc về hôn nhân cho người phụ nữ phương Tây thế kỷ XXI. Và từ cuộc trao đổi này, tác giả đi ngược dòng thời gian, trở về hoàn cảnh của những người vợ bắt đầu từ thời xa xưa và mở ra viễn tượng về người vợ mới cuối thế kỷ XX – đầu thế kỷ XXI.

Theo tác giả, vào thời Hy Lạp, La Mã cổ đại và Kinh thánh: Vợ thường bị xem như tài sản của chồng, phụ thuộc hoàn toàn vào người đàn ông trong gia đình cả về mặt kinh tế lẫn mặt tình cảm. Hôn nhân thường được xây dựng vì mục đích liên minh chính trị giữa các gia tộc hơn là tình yêu. Dẫu vậy, ở La Mã, tình cảm vợ chồng đã được coi là điều đáng ham muốn, có những cặp vợ chồng huyền thoại đồng sinh đồng tử như Antony và Cleopatra.

Thời Trung cổ và Phục hưng: Vợ vẫn bị xem là tài sản của chồng, hôn nhân vẫn mang tính chất liên minh chính trị, nhưng vị thế của người vợ có phần được nâng cao hơn.

Đặc biệt, trong thời Trung cổ, diễn ngôn tôn giáo bao trùm đời sống xã hội ca tụng sự trinh trắng và tìm cách đè nén, khiến con người xấu hổ che giấu khoái lạc trong tình dục, song vẫn có những người vợ để lại bằng chứng về khát khao nhục cảm mãnh liệt đối với chồng. Đây cũng chính là thời kỳ ra đời tình yêu lãng mạn kiểu hiệp sĩ, gắn với một thể loại văn học được xem là do phụ nữ tạo ra.

Còn trong thời Phục hưng, những cải cách về tôn giáo và hôn nhân của Luther, tiếng nói đòi tình yêu tự do của con trẻ chống lại sự sắp đặt của phụ huynh trong sáng tác của Shakespeare… đã nổi lên.

Thời Cách mạng và Victoria: Trong suốt thời kỳ Cách mạng Pháp, người phụ nữ có điều kiện tiếp cận với giáo dục nhiều hơn, địa vị của họ cũng được nâng cao. Phụ nữ nói chung và người vợ nói riêng tham gia thường xuyên hơn vào các diễn ngôn chính trị. Hôn nhân hiện đại ở phương Tây được nhiều nhà sử học đồng ý là xuất hiện trong khoảng thời gian giữa Cách mạng Mỹ (1765 – 1783) và khoảng năm 1830.

Suốt khoảng thời gian này, tình yêu đã trở thành tiêu chuẩn chọn bạn đời, bên cạnh các tiêu chuẩn khác như tầng lớp, kinh tế… Một điều đáng lưu ý là thế kỷ XIX chứng kiến sự bùng nổ của nhiều cuộc cách mạng xã hội, trong đó, phong trào nữ quyền bắt đầu đặt nghi vấn về quyền bình đẳng giữa vợ và chồng. Phụ nữ bắt đầu yêu cầu quyền ly hôn và tự quyết định cuộc đời.

Thế kỷ XX và hiện đại: Hai cuộc Thế chiến đã thay đổi rất nhiều khía cạnh trong đời sống lẫn địa vị của phụ nữ và người vợ. Chồng và vợ cùng san sẻ các trách nhiệm và nghĩa vụ trong gia đình, từ việc chăm sóc con cái đến việc kiếm thu nhập nuôi sống gia đình. Vợ trở thành một cá nhân độc lập với sự nghiệp và ước mơ riêng.

Tranh sử dụng làm ảnh bìa 1 cuốn sách: The Banquet of Cleopatra của Giovanni Battista Tiepolo. Nguồn: Wikipedia.

Quá trình khẳng định vị trí của người vợ – Một hành trình chông gai

Một điều thú vị mà ta sẽ tìm thấy trong Lịch sử vợ là vợ trở thành đối tượng để nghiên cứu khoa học. Bằng vô số khảo cứu công phu, những câu chuyện thú vị, bao quát từ thế giới cổ đại cho đến hiện đại, tác giả chứng minh vợ là một phạm trù có tính lịch sử.

Theo tác giả, “Sử tính” của vợ ít nhất gắn với hai điều. Thứ nhất, các điều kiện kinh tế, chính trị, xã hội hình thành nên hoàn cảnh làm vợ, cùng những kiến tạo văn hóa quy định thế nào là vợ tốt/vợ xấu thay đổi theo thời gian, không gian, văn hóa.

Không có một quy chuẩn duy nhất, bất biến cho điều này. Vợ bị dạy phải xấu hổ nếu bộc lộ ham muốn dục tình trong thời Trung cổ, thậm chí sau này bị mô tả như là vô tính, thì sang thời hiện đại, diễn ngôn tiêu dùng lại khiến vợ lo lắng nếu không có ham muốn.

Trong thời suy thoái, vợ bị khuyên không nên đi làm, không cướp công việc của đàn ông, không làm mất đi nam tính hay sự tự tin của nam giới, thì khi chiến tranh nổ ra, người ta lại khuyến khích vợ phải ra ngoài lao động, làm việc, thế thì mới là yêu nước, yêu chồng và sớm đưa chồng trở về…

Thứ hai, cách những người vợ nhận thức về bản thân mình và xoay xở trong định chế hôn nhân, gia đình, cũng như tuân phục và thách thức các kỳ vọng, khuôn mẫu ở các thời đại cũng khác nhau.

Trong nghiên cứu khoa học, gia đình được xem là một định chế, và nhiều nhà nữ quyền cho rằng đây là địa hạt mà trong đó chế độ gia trưởng đặc biệt bộc lộ sức mạnh của nó, và phụ nữ bị áp bức.

Người vợ trong hôn nhân truyền thống gần như phụ thuộc hoàn toàn vào người chồng cả về tài chính lẫn tình cảm, dẫn đến việc phụ nữ không thể tự định hình cuộc sống của họ, vì mọi quyết định quan trọng trong gia đình đều do người chồng nắm quyền.

Tác giả Marilyn Yalom. Nguồn: NYT.

Nhiều nhà nghiên cứu nữ quyền có cái nhìn tiêu cực về hôn nhân. Carole Pateman, lý thuyết gia chính trị nữ quyền, lập luận rằng trong lịch sử, người vợ về mặt pháp lý và xã hội giống như nô lệ. Còn nhà nữ quyền Pháp Simone de Beauvoir, người nổi tiếng với câu nói “người ta không sinh ra là phụ nữ, mà trở thành phụ nữ”, kiên quyết từ chối hôn nhân.

Tuy nhiên, Marilyn Yalom lại có một quan điểm tương đối lạc quan về địa vị, về việc làm vợ. Bà khẳng định: “Trong những điều kiện nào đó, việc có vợ và trở thành vợ vẫn là ‘một điều tốt’. Những điều kiện này liên quan đến sự bình đẳng tương đối giữa hai người hôn phối, tôn trọng và yêu quý lẫn nhau”.

Tác giả cũng nhắc đến giá trị của hôn nhân bền lâu đối với con người: “Vượt qua giông bão thời kỳ đầu và giữa của cuộc hôn nhân – sự hỗn loạn của con cái, sự không chung thủy của một hoặc cả hai vợ chồng, cái chết của cha mẹ, những nỗ lực đấu tranh để trưởng thành của con cái mình – có thể tạo ra sự gắn bó không thể thay thế được đối với người đã chia sẻ lịch sử đó cùng bạn”.

Mặc dù, Lịch sử vợ của Marilyn Yalom tập trung vào hình ảnh vợ trong thế giới phương Tây, có nhiều điều thú vị có thể làm dữ liệu cho những so sánh liên văn hóa. Những vấn đề tác giả nói về tầm quan trọng của việc sinh con đối với người phụ nữ mang thân phận làm vợ suốt từ thời Kinh Thánh cho đến hiện đại có thể được hình tượng hóa trong nhiều tác phẩm văn chương, điện ảnh Việt Nam.

Tóm lại, Lịch sử vợ là một hành trình về các thách thức mà phụ nữ đã và đang đối mặt trong vai trò làm vợ, làm mẹ. Sách giúp độc giả nhận ra những khuôn mẫu xã hội, định kiến và vai trò giới trong hôn nhân mà lâu nay bị nhiều lớp màn che phủ, giúp độc giả thấy được quá trình từ bị xem là tài sản đến trở thành đối tác bình đẳng trong hôn nhân của phụ nữ chông gai đến thế nào.