Tác giả Yuval Noah Harari. Ảnh: The Guardian.

Nexus: Lược sử của những mạng lưới thông tin từ Thời đại Đồ đá đến Trí tuệ nhân tạo đánh dấu sự trở lại của học giả người Israel Yuval Noah Harari. Bản tiếng Anh ra mắt vào ngày 10/9 và bản dịch tiếng Việt được đơn vị xuất bản tại Việt Nam gấp rút hoàn thiện, chính thức ra mắt vào ngày 30/9 vừa qua.

Với tiếng tăm của Harari từ các công trình trước đó, Nexus là một trong những cuốn sách được mong đợi nhất năm 2024. Chưa đầy một tháng sau ngày phát hành, sách đã nhận được review từ nhiều chuyên mục sách của những tờ báo hàng đầu, tạo ra nhiều thảo luận sôi nổi trên các diễn đàn.

Mô tả dễ hình dung về hiện trạng loài người trước AI

Trong bài điểm sách trên New York Times, Dennis Duncan cho rằng tựa đề cuốn sách “gây hiểu lầm” cho độc giả, vì không thể nào gọi một cuốn sách 405 trang (theo bản tiếng Anh) là “ngắn gọn” được (“lược sử” trong tựa đề được dịch từ “brief history”, trong đó “brief” nghĩa là “ngắn gọn”). Thực tế thì đây không phải lần đầu sách của Harari được đặt tên theo môtíp này, trước đó độc giả từng được biết đến Sapiens: Lược sử loài người, Homo Deus: Lược sử tương lai.

Cụ thể hơn, Duncan cho rằng Nexus thực ra là hai cuốn sách tách biệt, không cuốn nào “ngắn gọn”. 200 trang đầu đậm tính sử học, gây “choáng ngợp” vì “nhồi nhét” quá nhiều chi tiết nhưng thiếu bố cục chặt chẽ – gây cảm giác như đang trò chuyện với một mọt sách thao thao bất tuyệt về Thuyết vạn vật của riêng anh ta.

Sách Nexus phiên bản tiếng Việt. Ảnh: O.P.

Tóm lại, trong phần này Harari bàn luận cách xử lý thông tin khác nhau giữa các thể chế nhằm cân bằng giữa sự thật và trật tự, do đó mà thông tin độc giả nhận được sẽ có độ minh bạch và giá trị thực khác nhau. Phần này được Duncan đánh giá “thú vị theo kiểu hiển nhiên”, song cũng rất mơ hồ, rất dễ đưa ra ví dụ phản bác, vì vậy khó lòng hình thành một lý thuyết hữu ích về thông tin.

Kết luận rút ra sau phân nửa cuốn sách là điều mà ai có lẽ cũng đã biết từ trước: Hệ thống có khả năng tự sửa lỗi, vốn khuyến khích sự đối thoại và tương hỗ, sẽ thích hợp hơn hệ thống tước bỏ quyền lợi, chỉ cho phép con người phục tùng mù quáng.

Duncan cho rằng phần trên đây “cũng không mấy quan trọng” vì mấu chốt cuốn sách năm ở nửa sau: Harari đưa ra tóm lược cơ bản nhưng hữu ích, giàu thông tin về những rủi ro tiềm tàng từ AI cũng như cách mà ta có thể đối phó với những nguy cơ này.

Theo đó, mối đe dọa từ AI không giống những gì điện ảnh đã khắc họa, mà tế vi khó thấy hơn song lại mang tính hủy diệt: diễn ngôn bị phân cực nghiêm trọng khi thuật toán mạng xã hội, vốn được thiết kế để độc chiếm sự chú ý của chúng ta, liên tục cung cấp những nội dung cực đoan và mang tính thù hận; quyền đánh giá của con người – ra quyết định pháp lý, tài chính hoặc quân sự – bị chuyển giao cho một AI có mức độ phức tạp vượt ngoài khả năng hiểu biết của chúng ta.

Theo Duncan, nửa sau của cuốn sách không hoàn toàn mới mẻ, những ai chăm chỉ theo dõi tin tức sẽ dễ dàng nhận ra những mẩu chuyện tác giả đề cập. Song điểm sáng nhất là Harari đã đưa ra tóm lược tình hình hiện tại một cách rõ ràng, dễ nhớ, cùng lời kêu gọi loài người cùng hành động để làm chủ tương lai của mạng lưới thông tin.

Năng lực con người và trí tuệ máy móc: giống hay khác?

Cây bút Justin Smith-Ruiu của Washington Post lại cho rằng những luận điểm xoay quanh AI của Harari là kém thuyết phục, thậm chí thẳng thừng đặt ra nghi vấn cuốn sách “không được tạo ra từ một bộ óc duy nhất”, do đó không “đưa ra được những tri nhận độc đáo”.

Ông đánh giá cao ý tưởng khởi thủy của cuốn sách: lịch sử những mạng lưới thông tin của loài người qua các thời kỳ và hình thức khác nhau. Tuy nhiên ông cho rằng Harari đã lộ điểm yếu khi cố gắng giải thích những câu chuyện kể qua lăng kính sinh học – cho rằng đạo đức loài người đơn thuần chỉ là hậu quả thứ cấp của những xung lực tự nhiên ở mức độ cao hơn (so với các loài động vật khác trong thiên nhiên).

Sang đến phần về AI, Ruiu cho rằng cách Harari lý giải sự khác biệt giữa năng lực con người và trí tuệ máy móc là “vội vã và hời hợt”. Cụ thể, tác giả Nexus chỉ ra công nghệ thông tin trước đây từ nêm đất sét Assyria đến xuất bản phẩm của Gutenberg đều chỉ ghi nhận và truyền bá thông tin theo ý con người; còn AI có thể tự mình “quyết định” những thông tin được ghi nhận và truyền bá – và lập luận, phân tích theo hướng cho rằng máy móc về cơ bản sẽ hành xử như con người.

Ruiu đối sánh Nexus của Harari với cuốn sách cùng tên của Henry Miller – dù chỉ là một tác phẩm hư cấu, song theo Ruiu, lại đưa ra lý giải thỏa đáng hơn về khác biệt giữa người và máy: thấu hiểu rằng quan tâm đến sự thật có thể là một công cuộc đạo đức.

Một phiên bản bìa sách Nexus của tác gia Henry Miller.

Cây bút này cho rằng Nexus mắc phải lỗi tương tự mà những cuốn sách khác cảnh báo về nguy cơ và thách thức của cuộc cách mạng AI cũng gặp phải: không thể nhận thức được chính bản thân chúng đang phản ánh tiến trình tự động hóa của đời sống hiện đại.

“…một độc giả sáng suốt không thể không nhận ra cuốn sách này phản ánh cực kỳ rõ ràng những xu hướng đáng lo ngại mà Harari, cùng toàn bộ đội ngũ duy trì ‘thương hiệu Harari’ muốn phơi bày và phê bình”, Ruiu viết, ám chỉ Nexus là một cuốn sách “viết về AI đậm đà tinh thần đang lan khắp trong kỷ nguyên ChatGPT”.

Kết lại bài điểm sách của mình, Dennis Duncan nhận định rằng dù chỉ cung cấp những thông tin “thường thức”, nhưng cuốn sách lại rất giá trị khi do một trí giả toàn cầu có tầm ảnh hưởng như Harari viết ra (“phải chi tác giả súc tích hơn thì hay biết mấy!”). Dẫu sao, cuốn sách cũng nhắc nhở rằng xã hội ngày nay có đủ nguồn lực để ngăn chặn những biến hóa khôn lường của AI, chứ không thể để cho các công ty nằm trong tay những tỷ phú công nghệ định đoạt.

“Tôi bị trầm cảm nặng và mất phương hướng”

Hóa ra con đường trở thành một bác sĩ của Ngô Đức Hùng không hề suôn sẻ như các đồng nghiệp khác.

Ngô Đức Hùng học tại Đại học Y từ năm 1999 và tốt nghiệp vào năm 2010, mất đúng 11 năm. Sau khi ra trường, anh thấy hụt hẫng, rơi vào trạng thái stress nặng và mất phương hướng nên xin phép thầy về quê ở Bắc Ninh. Suốt một năm ở nhà, anh chỉ gấp giấy và đi chơi nhưng cũng kịp xuất bản một cuốn sách về Origami cùng với bạn bè.

Kể lại quá trình vượt qua những trở ngại về tâm lý tự thân, anh nói: “Sau khi nghỉ ngơi, tôi thông báo với gia đình sẽ xin việc ở Bắc Ninh. Tôi làm việc tại bệnh viện tỉnh gần nửa năm thầy giáo sốt ruột và giục lên. Tôi không hề có ý định quay lại Hà Nội. Nhưng rồi câu chuyện về một bệnh nhân đã giúp bản thân lấy lại sự cân bằng. Tôi tiếp nhận một cậu bé bị đuối nước và tổn thương phổi nặng. Do các bệnh viện tuyến dưới thiếu thiết bị để xét nghiệm nên tôi phải dựa vào kinh nghiệm ít ỏi của mình. Tôi mất ăn mất ngủ suốt một tháng để theo dõi tình trạng của bệnh nhân, may mắn là cậu bé có thể bỏ ống thở và nội khí quản”.

Cậu bé ấy bị câm điếc bẩm sinh, khi bệnh nhân hồi phục, mẹ cậu mang đến một thúng bánh đúc cảm ơn cả khoa. Khoảnh khắc đó khiến bác sĩ Ngô Đức Hùng nhận ra rằng mọi nỗ lực của mình là xứng đáng và anh đang làm một việc có ý nghĩa. Anh quyết định lên Hà Nội và được đặc cách làm việc tại Bệnh viện Bạch Mai, đồng thời giảng dạy bộ môn Hồi sức cấp cứu của Đại học Y Hà Nội – môi trường đầy thách thức.

Viết sách giúp tôi “mở cửa” với thế giới bên ngoài

Ngô Đức Hùng rất may mắn khi được sinh ra trong một gia đình yêu thích sách, giúp hình thành thói quen đọc từ nhỏ. Bố anh là bác sĩ Đông y làm việc tại một khu điều dưỡng, nơi có thư viện lớn với đủ loại sách, nghỉ hè cậu bé Hùng theo bố đến cơ quan và đọc tất cả mọi thứ mình tìm được.

Khi PV đặt câu hỏi: Trong cuốn sách đầu tay, anh đã chia sẻ nhiều trải nghiệm cá nhân một cách trần trụi và dí dỏm, điều gì thôi thúc anh viết như vậy? Ngô Đức Hùng trả lời không nhớ hết những gì mình đã viết trong Để yên cho bác sĩ “hiền”(NXB Thế giới). Cuốn sách này giống một quyển nhật ký ghi lại toàn bộ quá trình học tập và làm việc của anh, được viết sau những giờ làm căng thẳng.

Người bác sĩ trẻ viết để giải tỏa bức xúc của chính mình, từ khi làm bác sĩ nội trú và kéo dài khoảng 6 năm. Anh cũng không hề có ý tưởng xuất bản sách, một người bạn đã kiên trì tập hợp các bài viết thành bản thảo và gửi cho Công ty Nhã Nam dù tác giả 3 lần từ chối.

Cuốn sách giống một quyển nhật ký ghi lại toàn bộ quá trình học tập và làm việc của tác giả.

Thời điểm đó, tôi làm việc vất vả, thường phải thức đêm một mình với bệnh nhân. Thế nhưng, điều đáng buồn là khi có sự cố y khoa, không có ai đứng ra bảo vệ các bác sĩ. Tôi bức xúc tự hỏi: ”Tại sao dù nỗ lực làm tốt như vậy mà mọi người lại nghĩ xấu về chúng tôi?”. Mãi sau, tôi mới hiểu rằng xã hội thường đứng về phía người yếu thế, vì vậy họ luôn bảo vệ bệnh nhân”, bác sĩ Ngô Đức Hùng bày tỏ.

Thực tế là giữa bệnh nhân và bác sĩ chưa có sự kết nối để thấu hiểu và cảm thông. Người bệnh nào cũng mong muốn nhận được sự quan tâm và chăm sóc từ bác sĩ khi gặp vấn đề về sức khỏe. Ngược lại, bác sĩ lại chỉ tập trung xác định bệnh và chữa trị, không để tâm đến cảm xúc của bệnh nhân. Sự khác biệt này dẫn đến mâu thuẫn, đặc biệt là trong môi trường cấp cứu.

Thật may mắn Để cho bác sĩ “hiền” đã góp phần “hóa giải” những hiểu lầm giữa bệnh nhân và bác sĩ. Độc giả đã tin tưởng vào tiếng nói của chính người trong cuộc. Mặt khác, nhiều bác sĩ chỉ chú tâm vào học tập và công việc, thường gặp khó khăn trong giao tiếp xã hội và không biết cách bày tỏ nỗi lòng của mình. Cuốn nhật ký của Ngô Đức Hùng đã giúp họ nhìn thấy chính mình trong đó.

“Trước đây, tôi có ấn tượng xấu về truyền thông vì nhiều tờ báo thường đưa tin không tích cực về ngành y. Sau này, tôi nghiệm ra rằng chính bản thân các bác sĩ đang đóng cửa với cộng đồng, không chia sẻ cho mọi người biết mình nghĩ gì và công việc đang làm như thế nào. Vì thế, tôi quyết định cởi mở hơn, giúp xã hội hiểu hơn về ngành nghề đặc thù này. Viết sách giúp tôi mở cửa ra thế giới bên ngoài”, Ngô Đức Hùng bộc bạch.

Với lịch trình công việc dày đặc, Ngô Đức Hùng thường viết trong các chuyến đi chơi, khám phá nhiều vùng đất mới. Bác sĩ quan niệm trường học chỉ là một phần trong cuộc sống. Để thực sự giỏi và phát triển bản thân, mỗi người cần học hỏi từ thế giới bên ngoài. Những chuyến đi không chỉ khiến đầu óc thư thái mà còn mở rộng khả năng tiếp thu, tích luỹ thêm vốn liếng để tác giả viết sách.

Những chuyến đi khám phá vùng đất mới giúp bác sĩ Ngô Đức Hùng tích luỹ thêm vốn liếng để viết sách phát triển bản thân.

Chia sẻ với VietNamNet về những cuốn sách khác của mình, bác sĩ Ngô Đức Hùng cho biết: “Nhật ký Covid và những chuyện chưa kể (NXB Thế giới) là phần tiếp theo Để yên cho bác sĩ “hiền”. Thời kỳ tham gia chống dịch Covid là khoảng thời gian khá căng thẳng và viết sách cũng là một liệu pháp tâm lý hữu hiệu.

3 phút sơ cứu (NXB Thế giới) lại là ấn phẩm thuần về chuyên môn. Trước đây, các sách về y khoa dành cho cộng đồng chủ yếu là tổng hợp hoặc biên dịch, không phù hợp với văn hóa và dân trí Việt Nam. Do đó, khi viết sách này, tôi đã điều chỉnh thông tin cho hợp với người Việt, lồng ghép các kinh nghiệm dân gian, phân tích đúng sai để người đọc có cái nhìn toàn diện”.

Cuốn sách được bác sĩ hoàn thành khẩn trương trong 3 tháng, chụp ảnh minh họa chỉ mất 1 ngày. Anh nóng lòng muốn phát hành sau khi chứng kiến nhiều trường hợp cấp cứu sai cách dẫn đến những cái chết không đáng có khiến bản thân day dứt, ám ảnh.

“3 phút sơ cứu được hoàn thành trong thời gian tôi bị xuất huyết tiêu hóa và để giải tỏa căng thẳng, tôi đã đến Mông Cổ. Trong chuyến đi, tôi luôn mang theo một cuốn sổ và bút chì ghi lại ý tưởng, buổi tối ở Mông Cổ không có điện, tôi chỉ có một đèn pin nhỏ để làm việc.

Mặc dù bộ ảnh của 3 phút sơ cứu chưa làm tôi hài lòng nhưng tôi quyết định giữ lại để tưởng nhớ một cậu học trò – nhân vật trong bộ ảnh, người đã qua đời vì rối loạn nhịp tim trên đường do không được sơ cứu kịp thời”, tác giả nhớ lại quá trình sáng tác với nhiều kỷ niệm xúc động.

Khi được hỏi về dự định trong tương lai, bác sĩ Ngô Đức Hùng cho hay, anh sẽ phát hành phiên bản của 3 phút sơ cứu dành cho trẻ em và một cuốn sách về nghệ thuật gấp giấy Origami.

Bác sĩ Ngô Đức Hùng tham gia vào một dự án chuyển thể kiến thức từ “3 phút sơ cứu” thành video và bộ flashcard sơ cứu tiện lợi, hoàn toàn miễn phí.

Nhận xét về văn hóa đọc trong thời đại này, bác sĩ Ngô Đức Hùng thẳng thắn: “Một người bạn đạo diễn từng nói giới trẻ hiện nay là thế hệ ‘ngón tay cái’ chỉ cắm mặt vào điện thoại, lướt qua hàng trăm video ngắn trên TikTok mỗi ngày mà không đọng lại điều gì. Tôi luôn nói với sinh viên rằng, muốn ghi nhớ một vấn đề phải nhìn vào dòng chữ mà bạn đọc, thay vì chỉ nhìn vào máy tính hay điện thoại”.

Theo anh, đọc sách giúp con người tĩnh tâm và tập trung vào một thông điệp cụ thể, đây là cách hiệu quả để giảm stress. Đọc sách không chỉ giúp ghi nhớ lâu hơn mà còn gia tăng kỹ năng tổng hợp thông tin, khơi gợi trí tưởng tượng và khám phá những tầng ý nghĩa sâu xa, đồng thời kích thích bộ não hoạt động rất hiệu quả.

“Bố tôi đã 80 tuổi và đang điều trị ung thư. Dù vậy, mỗi lần đến bệnh viện K, ông luôn mang theo một cuốn sách. Hình ảnh ấy để lại ấn tượng sâu sắc trong mắt mọi người và trở thành đặc điểm nhận diện thú vị của ông”, vị bác sĩ kết thúc cuộc trò chuyện bằng một tấm gương cổ vũ văn hoá đọc hết sức ý nghĩa.