Đại dịch Covid-19 đang gây thiệt hại trên toàn thế giới và chưa có dấu hiệu dừng lại. Không chỉ doanh nghiệp, hiện tại mỗi cá nhân cũng đã ít nhiều chịu tác động của nó. Những ngành chịu thiệt hại trực tiếp là du lịch, ăn uống, giải trí, thời trang; tiếp theo là bất động sản, tài chính, truyền thông quảng cáo… Ngược lại một số ngành đang nhận được ảnh hưởng tích cực “không mong đợi” đó là y tế, dược, hàng tiêu dùng nhanh, bảo hiểm, thương mại điện tử và chuyển phát. Là một lĩnh vực truyền thông, ngành xuất bản đồng thời đón nhận tác động 2 chiều của đại dịch này.

Tác động tiêu cực và dấu hiệu tích cực của Covid-19 tới xuất bản

Tính đến thời điểm cuối tháng 3/2020, thị trường phát hành sách truyền thống, dựa chủ yếu vào hệ thống cửa hàng bán lẻ gặp nhiều khó khăn. Doanh thu các đơn vị phát hành sách truyền thống giảm mạnh, nhất là ở 2 thị trường lớn Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh. Tuy chưa có thống kê đầy đủ nhưng báo cáo của các đơn vị phát hành sách lớn như Fahasa, Phương Nam, Nhân văn, Tiền phong, Tân Việt, Công ty Đường sách Nguyễn Văn Bình… và các công ty sách, nhà sách tham gia liên kết xuất bản như Alpha, Thái Hà, Nhã Nam, Đinh Tị, Đông A… doanh thu giảm khoảng 30-40% so với cùng kỳ và dự kiến tiếp tục giảm sâu trong tháng 4.

Cũng do dịch Covid-19, việc hủy Hội sách mùa xuân TP.HCM và nhiều hoạt động hội chợ, triển lãm khác dự kiến diễn ra trong dịp Ngày sách Việt Nam 21/4 tới đây cũng làm các nhà xuất bản (NXB), công ty sách, đơn vị phát hành mất nguồn thu lớn.

Hội sách TP.HCM và nhiều hoạt động mừng ngày Sách Việt nam 21/4 đã bị hủy. Ảnh: Bá Ngọc

Kéo theo sự sụt giảm này là khó khăn của các các NXB. Nhiều công ty, NXB đã phải đối phó bằng các giải pháp tình thế như: Cắt giảm giờ làm, giảm lương, giảm thưởng và các phúc lợi khác. Tuy nhiên, trong điều kiện các cửa hàng buộc phải đóng cửa, áp lực tiền thuê mặt bằng (thường chiếm trên 50% chi phí của một cửa hàng bán lẻ), chi trả lương để duy trì lực lượng trở thành một gánh nặng, đặt nhiều đơn vị phát hành sách trước nguy cơ tồn vong.

Mặt khác, việc Trung Quốc, châu Âu, Mỹ đang căng mình đối phó với đại dịch, buộc nhiều công ty phải đóng cửa, hủy hợp đồng cũng tác động không nhỏ đến thị trường mua bán bản quyền của nhiều đơn vị trong nước, từ đó ảnh hưởng nhất định nguồn cung bản thảo. Thống kê 3 tháng đầu năm, lượng đăng ký kế hoạch xuất bản đã giảm khoảng 15% so với cùng kỳ năm ngoái.

Đối lập với bức tranh nhiều mảng tối trên của thị trường bán lẻ sách truyền thống, trong thời gian này, kênh phát hành sách online tăng mạnh. Trong đó, 5 mảng sách bán chạy nhất là sách văn học, kỹ năng sống, thiếu nhi, kinh tế và truyện tranh. 2 loại sách có mức độ tăng trưởng đáng ghi nhận trong 3 tháng đầu năm là sách y học (tăng gấp 2,7 lần) và sách thường thức gia đình (tăng gấp 2 lần).

Một số đơn vị như Tiki, Fahasa, Alpha Books, Nhã Nam, Thái Hà Books đều ghi nhận sự tăng trưởng này với mức từ 20-30%. Có đơn vị như Phương Nam tăng trên 70%. Sự tăng trưởng đột biến của phát hành sách online ít nhiều bù đắp một phần doanh thu cho các đơn vị, giúp cho các đơn vị có thêm cơ hội duy trì hoạt động.

Thị trường phát hành sách điện tử cũng có dấu hiệu khởi sắc. Waka là đơn vị duy nhất trong khối phát hành sách điện tử có doanh thu tăng mạnh. Hiện, lượng user truy cập vượt trên 15.000 trong đó đối tượng bạn đọc VIP tăng đáng kể. Số thư viện mua account tăng. Việc huy động kinh phí để tổ chức xuất bản sách in truyền thống (với sự phối hợp với các nhà xuất bản, nhà sách) sau khi xuất bản phiên bản điện tử thuận lợi hơn. Việc thí điểm bán lưu niệm và các vật phẩm văn hóa khác qua fan club cũng có nhiều thuận lợi, mở ra nguồn doanh thu mới ngoài sách.

Thời cơ nào giữa khó khăn?

Cách đây 17 năm, khi thế giới bùng phát dịch SARS cướp đi sinh mạng của 774 người sau 6 tháng hoành hành, đại dịch đã gây nên một cuộc suy thoái lớn: Thiệt hại 40 tỷ USD trên toàn thế giới. Nhưng dịch SARS cũng chính là bước ngoặt mạnh mẽ đối với một số doanh nghiệp do nhận ra sự thay đổi của hành vi người tiêu dùng vào thời điểm đó.

Alibaba – lúc đó đang trên đà phát triển mạnh mẽ – đã phải cách ly toàn bộ 500 nhân viên, bao gồm cả Jack Ma, do có một nhân viên nhiễm SARS. Đây là một mối đe dọa lớn đến sự tồn tại của doanh nghiệp vì nguy cơ bị phá vỡ quy trình kinh doanh. Tuy nhiên bằng cách ngay lập tức và nhanh chóng triển khai mạng lưới làm việc tại nhà cho toàn bộ nhân viên mà dịch vụ của Alibaba không những không bị gián đoạn một ngày nào, SARS còn mang lại sự tăng trưởng lớn cho hoạt động kinh doanh của công ty này. Vì thế, nhìn từ dịch Covid 19, bên cạnh những tác động tiêu cực, vẫn có thể nhận ra những thời cơ mới cho hoạt động xuất bản.

Việc giảm nhịp điệu sống khi giảm giao thương và các hoạt động sản xuất – kinh doanh, các hoạt động vui chơi, giải trí ngoài trời; hạn chế việc đi lại, tăng thời gian ở nhà khiến cho cơ hội để người dân tiếp cận sách tăng, tái sinh môi trường đọc. Đây chính là thời cơ để tận dụng, xây dựng thói quen đọc sách, nhân tố quan trọng nhất để phát triển văn hóa đọc.

Thực tế, dù số lượng sách của bạn giảm nhưng một số mảng sách hay, nhiều giá trị, kén độc giả đã bán chạy hơn, với đối tượng đọc đa dạng hơn như các tác phẩm văn học kinh điển, sách nghiên cứu triết học, kinh tế, lịch sử, tôn giáo, văn hóa…

Khi thị trường và phương thức kinh doanh truyền thống gặp nhiều khó khăn, các doanh nghiệp buộc phải chuyển hướng tìm kiếm thị trường và phương thức kinh doanh mới. Một số doanh nghiệp trước đây chưa quan tâm đến phát hành online buộc phải chuyển hướng, phát triển mạng lưới bán hàng online nhằm đối phó với sự sụt giảm thị trường như Fahasa, Phương Nam, Thái Hà Books….

Giao diện hội sách online của Fahasa. Ảnh chụp màn hình

Một số doanh nghiệp khác tuy đã chú ý đến phát hành sách online nhưng còn phụ thuộc chủ yếu vào đối tác nay nhận thấy sẽ phải chủ động hơn nữa trong xây dựng kênh bán sách online của riêng mình, phát triển mảng sách điện tử, từ đó làm phong phú thị trường sách, hạn chế cạnh tranh thiếu lành mạnh. Tính liên kết trong hệ thống theo đó sẽ chặt chẽ hơn, tăng năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp.

Trên một phương diện nhất định, những khó khăn do dịch covid 19 là thử thách, qua đó khẳng định khả năng thích nghi của doanh nghiệp, sàng lọc các doanh nghiệp yếu kém, từ đó qui hoạch thị trường phát triển lành mạnh hơn.

Mặc dù có những thời cơ trên, song thách thức vẫn là cơ bản. Với qui mô, tiềm lực của toàn ngành còn nhỏ bé, những khó khăn trước mắt do thị trường bán sách truyền thống bị thu hẹp và đặc biệt khó khăn lâu dài khi sức mua giảm sâu do tăng trưởng kinh tế thấp, hệ lụy từ việc mất việc làm của một bộ phận người lao động trong thời gian tới sẽ làm ngành xuất bản nói chung, nhiều doanh nghiệp phát hành, nhà sách đối mặt với nguy cơ dừng hoạt động, ảnh hưởng trực tiếp đến mục tiêu phát triển văn hóa đọc.

Thực tế, sự tăng trưởng mạnh của thị trường phát hành sách online chưa đủ bù đắp được sự sụt giảm sâu của thị trường phát hành sách truyền thống do phát hành sách truyền thống vẫn chiếm 50% -70% thị phần ở hầu hết doanh nghiệp (trừ doanh nghiệp chuyên phát hành sách online).

Bên cạnh đó, do bị động, không có sự chuẩn bị trước nên ngay cả những đơn vị có nguồn lực thì việc chuyển dịch sang kênh phát hành online gặp nhiều khó khăn, kết quả hạn chế. Hiện đầu tư một app để bán sách có thể từ 500 triệu đến 1 tỷ đồng. Tuy nhiên, cùng app này cần duy trì đội ngũ đủ kỹ năng vận hành chuyên nghiệp, giúp tăng tỉ lệ người truy cập và sử dụng.

Ngoài ra để phát huy hiệu quả, việc xây dựng các sàn bán sách độc lập chi phí khá cao, không đa dạng hóa nguồn thu, khó đem lại kết quả. Đây là khoản đầu tư mà không phải đơn vị nào cũng đủ điều kiện thực hiện.Trong khi đó, hiện nay, chiết khấu thị trường sách online cũng rất cao. Hiện với Tiki, tỉ lệ này dao động từ 40-60% giá bìa.

Việc chuyển từ thị trường sách truyền thống sang thị trường sách điện tử là một thời cơ mở ra trong hoàn cảnh hiện nay. Tuy nhiên việc phát triển thị trường sách điện tử cần một thời gian tương đối dài với sự hỗ trợ rất tích cực của Nhà nước. Ví dụ Hàn Quốc cần 5-7 năm với sự hỗ trợ, kích cầu của Nhà nước qua cơ chế tài trợ giá.

Với Việt Nam, sách điện tử chưa được các nhà xuất bản, nhà sách mặn mà quan tâm. Lý do chính là doanh thu còn thấp, nguy cơ xâm hại bản quyền cao. Hiện Waka, thị trường sách điện tử phái sinh từ sách đã in, chỉ chiếm khoảng 1-3% doanh thu. 80% đến từ khai thác sách nước ngoài (chủ yếu sách Trung Quốc với mảng sách ngôn tình, kiếm hiệp). Phần còn lại đến từ các dịch vụ xuất bản, thương mại khác.

Vượt qua thách thức

Để tận dụng thời cơ, vượt qua thách thức, các đơn vị ngành xuất bản cần quan tâm thực hiện một số giải pháp, như:

Thứ nhất, đẩy mạnh các hoạt động tuyên truyền, quảng bá, phát triển văn hóa đọc với một phương thức mới, phù hợp với tình hình. Thay vì việc tổ chức các hội chợ sách truyền thống, tổ chức các hội chợ sách online với sự tham gia của đông đảo các nhà xuất bản và đơn vị phát hành, với chi phí thấp và khuyến mại hấp dẫn.

Vừa qua Tiki và Fahasa đã tổ chức những hội chợ online, bước đầu phát huy hiệu quả rất tích cực. Tới đây, Bộ Thông tin và Truyền thông cũng giao cho Cục Xuất bản, In và Phát hành phối hợp với các đơn vị trong và ngoài ngành tổ chức hội sách online quy mô nhân ngày Sách Việt Nam 21/4. Hội sách sẽ có sự tham gia của các nhà xuất bản, công ty sách lớn. Để phát huy hiệu quả, rõ ràng thời gian tới, cần có thêm nhiều hơn nữa những hội chợ, sự kiện như vậy, và không chỉ từng lại trong dịp 21/4 mà phải kéo dài, liên tục trong năm.

Các NXB, các công ty sách, phát hành cần tập trung hơn nữa công tác quảng bá, giới thiệu các bộ sách phù hợp với nhiều đối tượng bạn đọc. Mỗi nỗ lực tuy nhỏ nhưng sự kết hợp với cả ngành sẽ tạo hiệu ứng để xây dựng, hình thành thói quen đọc sách cho độc giả, nhất là độc giả trẻ, cũng là trong tương lai gần, mở ra cho mình thị trường, giúp cho đơn vị có cơ hội tồn tại, phát triển. Để nỗ lực này có thêm sức lan tỏa, các cơ quan báo chí cần vào cuộc tích cực hơn. Báo, đài phải coi đây là cơ hội “vàng” để giúp cho bạn đọc quay lại với thói quen đọc sách, tìm đến những cuốn sách có giá trị.

Thứ hai, chuyển đổi mô hình, phương thức sản xuất – kinh doanh, đa dạng sản phẩm. Câu chuyện của Alibaba ở trên cho thấy, nếu biết chuyển đổi mô hình, phương thức sản xuất kinh doanh kịp thời, thách thức sẽ được chuyển thành cơ hội. Với các NXB, công ty sách, phát hành, đây chính là thời điểm để mạnh dạn thay đổi mô hình, phương thức sản xuất – kinh doanh cũ, thiết lập mô hình, phương thức kinh doanh mới phù hợp hơn, tăng khả năng thích nghi với biến động khó lường của thị trường.

Tăng trưởng 30-70% doanh thu từ thị trường bán online cho thấy các NXB, các công ty sách, đơn vị phát hành sách cần quan tâm hơn nữa đến thị trường này, nhất là các đơn vị phát hành sách lớn. Đây là kênh mà nhiều đơn vị phát hành lớn chưa thực sự quan tâm thỏa đáng, thường giữ mức doanh thu chiếm 10-20% so với bán lẻ truyền thống. Trong khi đó, ở các nước phát triển, việc bán hàng qua trang điện tử thường chiếm tỷ trọng lớn. Ở Mỹ, trên 50% số đầu sách bán ra là qua kênh Amazon.

Cần phối hợp chặt chẽ giữa các NXB với các sàn thương mại điện tử để khai thác thế mạnh sẵn có của hai bên như khả năng tổ chức logistic trên nền tảng thương mại điện tử và thế mạnh trong khâu phân phối, cũng như khả năng am hiểu thị truờng và hành vi độc giả nhờ sở hữu cơ sở dữ liệu khách hàng của các sàn thương mại điện tử hay thế mạnh và riêng có về sản phẩm, hàng hoá của các đơn vị phát hành sách truyền thống.

Năm 2019, Tiki và Fahasa – 2 nhà bán lẻ sách trực tuyến và truyền thống hàng đầu – đã có ký kết hợp tác chiến lược. Thời gian tới, để văn hóa đọc phát triển, để ngành xuất bản lớn mạnh, chắc chắn cần có nhiều hơn những hợp tác chiến lược như thế.

Đã đến lúc ngành sách ứng dụng công nghệ để phát triển.

Thứ ba, đẩy nhanh tiến độ ứng dụng công nghệ vào hoạt động xuất bản. Sau nhiều năm dậm chân, thậm chí có bước lùi, năm 2020, sách điện tử có bước phát triển khá hơn, đạt trên 2.400 đầu sách. Tuy nhiên, 3 tháng đầu năm, con số sách điện tử phát hành đạt chưa đến 100 đầu sách. Điều này cho thấy, thị trường sách điện tử phát triển chưa đúng với tiềm năng và thiếu bền vững.

Ngay trong ngày đại dịch, sách điện tử xuất bản mới ít, không được các NXB đã có giấy phép xuất bản điện tử quan tâm (hiện có 6/59 nhà được cấp xác nhận hoạt động xuất bản điện tử). Sự rụt rè, quan ngại của các NXB, công ty sách trước doanh thu thấp của sách điện tử và nguy cơ bị đánh cắp bản quyền; thói quen khai thác thị trường truyền thông đã cho doanh thu ổn định khiến cho sách điện tử không thể phát triển. Để vượt qua khó khăn hiện nay, cũng như tạo định hướng phát triển lâu dài, các NXB, công ty sách cần đẩy mạnh phát triển xuất bản điện tử và phát hành sách điện tử.

Đã đến lúc các đơn vị ngành cần chung tay, xây dựng, phát triển phần mềm hỗ trợ qui trình quản lý và biên tập xuất bản để nếu dịch bệnh kéo dài, có nguy cơ lan rộng, các hoạt động xuất bản vẫn tiếp tục được thực hiện trên nền tảng công nghệ đã có. Sự vượt khó ngoạn mục của Alibaba mà phần nhiều dựa trên sự thống nhất và hiệu quả quản lý dù nhân viên làm việc ở nhà là bài học để các đơn vị xuất bản cùng nhau rút kinh nghiệm, chung tay xây dựng phần mềm hỗ trợ trong điều kiện nguồn lực của mỗi đơn vị còn thấp.

Thứ tư, tăng cường sự phối hợp giữa các đơn vị trong và ngoài ngành; kêu gọi sự vào cuộc, phối hợp của các doanh nghiệp để cùng các đơn vị xuất bản tháo gỡ khó khăn, chẳng hạn như: Đối với các công ty mạng viễn thông có thể giảm phí dịch vụ từ bán sách điện tử thu tiền qua mạng hoặc thay vì giảm phí dịch vụ có thể hỗ trợ cung cấp một số gói qui đổi lợi ích khác (hiện các nhà mạng thu 40-60%/ phí dịch vụ thu tiền theo giá bán sách).

Đối với các doanh nghiệp kinh doanh bất động sản cũng có thể chia sẻ khó khăn qua việc giảm chi phí thuê mặt bằng. Đối với đơn vị phát hành sách online, sách điện tử, giảm chiết khấu, miễn giảm một số chi phí khác, tăng lợi nhuận cho các nhà xuất bản, nhà sách, giảm giá thành sách.

Các NXB, công ty sách, đơn vị phát hành rất cần sự quan tâm, hỗ trợ chính sách như trước mắt cần quan tâm nghiên cứu giảm thuế, nhất là thuế thu nhập doanh nghiệp đối với các đơn vị phát hành (Hiện, thuế thu nhập doanh nghiệp: 10% đối với NXB; 22% với các doanh nghiệp phát hành sách) để qua đó hỗ trợ đơn vị vượt khó, đồng thời góp phần giảm giá sách, tăng cơ hội bạn đọc tiếp cận sách.

Ngoài ra, cần nghiên cứu có các chính sách giảm giá thuê nhà (cho các đơn vị xuất bản đang sử dụng đất, thuê nhà của nhà nước); chính sách cho vay vốn ngân hàng với lãi suất ưu đãi (hiện có rất ít doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực xuất bản, phát hành đủ điều kiện để hưởng cơ chế cho vay ưu đãi của Nhà nước dành cho doanh nghiệp đối phó với dịch Covid (phần lớn có số lao động dưới 100 người); chính sách cho phép các NXB giữ lợi nhuận, các khoản đóng góp khác để tái đầu tư.

Về lâu dài, cần có chính sách, pháp luật để đưa sách vào trường học, hình thành thói quen đọc sách của trẻ; đồng thời nghiên cứu, áp dụng chính sách giá cho sách. Nhiều quốc gia có Luật cơ chế giá sách (Nhật Bản, Hàn Quốc, Đức….) để khống chế việc giảm giá sách, triệt hạ các doanh nghiệp làm sách nhỏ, tạo thị trường sách đa dạng, năng động, nhiều sản phẩm.

Việc bảo vệ bản quyền trong hoạt động xuất bản cần được đẩy mạnh nhằm duy trì động lực phát triển của ngành, tăng cường hơn nữa hoạt động thanh tra, kiểm tra ngăn chặn hành vi bán sách lậu online, đặc biệt là việc phát huy vai trò của các sở và các cơ quan liên quan trong phòng, chống in lậu. Các cơ quan hữu quan với sự hỗ trợ doanh nghiệp thường xuyên ngăn chặn các trang web phát tán sách lậu, vi phạm bản quyền; có các giải pháp từ ngân hàng để ngăn chặn thanh khoản đối với sách lậu bán từ nhà cung cấp dịch vụ nước ngoài. Tăng cường tuyên truyền để hình thành thói quen đọc sách có bản quyền.