GS John Vũ.

Tôi đã hoàn toàn về hưu nhưng giáo dục luôn luôn là một trong những ưu tư và quan tâm hàng đầu của tôi nên tôi viết bài cần thiết này để chia sẻ với các bạn học sinh, sinh viên Việt Nam.

Hôm qua, người bạn thân, một giáo sư tại đại học Carnegie Mellon, ghé qua thăm tôi. Mặc dù đã về hưu, không để ý gì đến các tiến triển như vũ bão của công nghệ nhưng điều người bạn này chia sẽ khiến tôi cũng giật mình. Anh nói: “Năm mươi năm trước, khi các đại học dạy cách sử dụng máy tính không ai nghĩ rằng trong tương lai, các máy tính này sẽ có thể thay thế họ.” Anh nói thêm: “Trong tương lai gần, khoảng mười năm nữa, đa số các học sinh sẽ học hỏi từ những giảng viên robot qua Internet và công ty nào nắm được yếu tố này sẽ trở nên một trong những công ty lớn mạnh nhất thế giới.

Tôi hỏi: Tại sao anh nghĩ như thế? Anh ấy dự đoán: “Tôi tin rằng công ty lớn nhất trên Internet sẽ không phải là Google, Microsoft hay Meta mà là những công ty xây dựng các chương trình giáo dục có thể chưa hiện hữu.” Tôi nói ngay: Vấn để dạy trực tuyến trên Internet đã có từ lâu rồi, có hàng ngàn chương trình giảng dạy trực tuyến từ các giảng đường đại học phát sóng khắp nơi và giúp cho một số rất đông người tại các quốc gia đang mở mang có cơ hội học hỏi.

Bạn tôi với giải thích: “Với công nghệ Robot và trí thông minh nhân tạo bùng nổ, những chương trình giảng dạy này sẽ dần dần bị thay thế bởi các giảng viên là người Robot, trông rất giống như người thật với chương trình giảng dạy thích hợp với trình độ học sinh hơn các lớp học trực tuyến ngày nay. Nếu chúng ta có máy bay không người lái, xe hơi không người lái thì lớp học không giáo sư mà sử dụng robot có thể giảng bài, xem xét trình độ học của từng học sinh và thay đổi cách đào tạo sẽ là một cuộc cách mạng lớn của giáo dục.

Hiện nay các chương trình giảng dạy tại hầu hết quốc gia đều tùy thuộc vào các giảng viên, một số có khả năng và một số thì chỉ làm qua loa, không tận tâm cho lắm. Do đó giáo dục là một cơ hội có tiềm năng rất lớn mà hiện nay đang chờ đợi một sự thay đổi tận gốc rễ.

Gần đây hơn, các khóa học trực tuyến mở ra như MIT Opencourseware, Khan academy, Coursera tuy đã tạo ra những thay đổi đáng kể, nhưng đó chỉ là những khóa học được dạy bởi các giáo sư uy tín có tài năng, nhưng học sinh có học hay không thì đó là việc của họ. Do đó số người ghi danh học trực tuyến tuy cao nhưng số người hoàn thành khóa học lại rất thấp, đa số đều bỏ học nửa chừng vì không có sự giám sát kỹ lưỡng.

Hiện nay đã có những chương trình đang được nghiên cứu với người giảng bài là một con người ảo (Avatar) hay Robot rất giống người với những “BOT” thông minh gài sẵn vào chương trình học của học sinh. Những chương trình thông minh nhân tạo này sẽ theo dõi việc học và tự động thay đổi giáo án cho từng người trước màn hình để bắt buộc học sinh phải học. Điều này sẽ hiệu quả hơn vì học sinh sẽ học tùy theo trình độ của họ, so với khi xưa họ phải cạnh tranh với những học sinh khác để được điểm cao hay sự chú ý của giáo sư.

Bộ sách về giáo dục của GS John Vũ.

Một học sinh chăm chỉ có thể học rất nhanh gấp ba hay năm lần chương trình giảng dạy thay vì phải chờ đợi theo tiến độ của lớp học. Những “BOT” thông minh cài đặt vào máy tính, sẽ biết học sinh học được gì, khuynh hướng học như thế nào? Trình độ học sinh ra sao? Sở thích học sinh là gì? Và nó sẽ tự động thay đổi tài liệu giảng dạy tùy theo học sinh để cho họ học nhanh hơn và hiệu quả hơn.

Điều này cũng như các trò chơi videogame mà trong đó người chơi phải biết nắm bắt các quy tắc cần thiết để đạt điểm số thật cao, thì các máy móc thông minh này sẽ giúp người học tăng tốc trong việc học như thế. Những”BOT” cài đặt này sẽ theo dõi, kiểm soát việc học để tìm ra điểm mạnh cũng như điểm yếu của học sinh và sử dụng các thuật toán (Algorithm) đặc biệt để điều chỉnh việc dạy cho phù hợp. Phương pháp “cá nhân hóa” sử dụng trí thông minh nhân tạo là một phương pháp cực kỳ hữu hiệu đang được nghiên cứu để phát triển trong thời gian sắp đến.

Tôi nói: “Đây quả là điều tôi không nghĩ ra vì mấy năm nay tôi không theo dõi các tiến trình và các phát kiến công nghệ nữa. Tuy điều này cũng hay đấy, vậy theo anh một học sinh hoàn tất chương trình này sẽ ra sao?

Bạn tôi nói ngay: “Họ sẽ là những người có kiến thức và kỹ năng có thể áp dụng ngay khi hoàn tất việc học, cung cấp cho xã hội một lực lượng lao động có tay nghề rất cao.”

Tôi hỏi: Có thể những người này có kỹ năng cao đấy nhưng liệu các máy móc thông minh hay nền giáo dục dựa trên trí thông minh nhân tạo này có thể tạo ra những con người “hoàn toàn” cho xã hội ngày nay không? Nếu không có những con người thực sự, những giáo sư tận tâm không những dạy về kiến thức mà còn dạy cả về tâm hồn, dạy bằng chính bản thân để giúp học sinh trở nên những con người với đúng ý nghĩa của “một người thật” chứ không phải người làm việc như một cái máy. Học sinh tốt nghiệp ngoài kiến thức chuyên môn, ngoài khả năng làm việc còn phải có cả tâm lẫn đức thì ai sẽ dạy những điều này?

Bạn tôi không trả lời được câu hỏi này nên im lặng suy nghĩ một lúc.

Dù robot có thông minh đến đâu cũng không thể thay thế con người được vì chúng ta có tim, có óc, có tình, và có yêu thương.

GS John Vũ

Tôi nói thêm: “Khi xưa tôi dạy môn Học máy (Machine Learning) một trong những khó khăn nhất là dạy về sự tương tác giữa người với người, việc làm việc chung với nhau trong một nhóm, sự trao đổi, hỗ trợ, giúp đỡ chứ không tranh đua, hơn thua hay cạnh tranh thường thấy trong môi trường giáo dục ngày nay. Máy móc không thể dạy việc này, dù có các thuật toán tốt đẹp thế nào. Dù robot có thông minh đến đâu cũng không thể thay thế con người được vì chúng ta có tim, có óc, có tình, và có yêu thương. Do đó tôi không tin các môn học sử dụng Robot hay trí thông mình nhân tạo có thể hiệu quả hơn một người thầy tận tâm dạy bằng cả tâm lẫn trí.

Bạn tôi cười: “Cách đây hơn năm chục năm, Internet mới được phát minh mà ngày nay nó đã nối mạng khắp thế giới, gần như ba phần tư dân số thế giới đều biết sử dụng Internet và khắp nơi những người trẻ đều biết lướt web trên iPhone qua Facebook, TikTok v.v… Tôi nghĩ mười hay mười lăm năm nữa việc giảng dạy bằng robot sẽ được áp dụng triệt để khi nhu cầu cần những người có kiến thức và kỹ năng cao. Và sẽ có rất nhiều công ty khởi nghiệp về giáo dục được thành lập, và một hay hai trong số những công ty này sẽ trở thành một Google hay Meta mới trong thời gian sắp đến.

Tôi đồng ý: Dĩ nhiên việc phải đến sẽ đến vì sức tiến bộ của công nghệ và có thể những công ty giáo dục này sẽ trở thành những công ty hàng đầu, nhưng điều làm tôi phân vân là con người lúc đó sẽ như thế nào? Họ có còn là một con người như ngày nay, hay chỉ là những cỗ máy vô cùng thông minh nhưng vô tình hay vô cảm?

Những năm gần đây, khái niệm ESG (Environmental, Social, and Governance – Môi trường, Xã hội và Quản trị) ngày càng được quan tâm, đặc biệt trong bối cảnh biến đổi khí hậu, trách nhiệm xã hội và tính minh bạch trong quản trị doanh nghiệp trở thành các yếu tố quan trọng đối với nhà đầu tư, chính phủ và công chúng.

Các quỹ đầu tư ESG thu hút hàng nghìn tỷ USD. Nhiều chính phủ và tổ chức quốc tế đã ban hành quy định về báo cáo ESG, như Liên minh Châu Âu (EU) với Chỉ thị Báo cáo Bền vững Doanh nghiệp (CSRD) hay Ủy ban Chứng khoán Mỹ (SEC) yêu cầu công bố rủi ro khí hậu. Các tập đoàn lớn như Apple, Tesla, hay Unilever đã công bố cam kết trung hòa carbon, sử dụng năng lượng tái tạo và tăng cường tính minh bạch trong quản trị.

Trong bối cảnh giao thương, hợp tác toàn cầu, doanh nghiệp niêm yết trên sàn chứng khoán Việt Nam cũng phải đáp ứng tiêu chuẩn ESG để thu hút dòng vốn từ quỹ ngoại. Chính phủ nước ta cũng ban hành nhiều chính sách mới khuyến khích ESG, như Chiến lược Tăng trưởng Xanh Quốc gia hay yêu cầu công bố báo cáo bền vững đối với doanh nghiệp niêm yết.

ESG mở ra cơ hội tiếp cận nguồn vốn xanh, nâng cao uy tín thương hiệu và giảm thiểu rủi ro pháp lý trong dài hạn, song nhiều doanh nghiệp Việt Nam còn gặp khó khăn về nhận thức, chi phí áp dụng và thiếu tiêu chuẩn chung về ESG.

ESG không thành công như mong đợi

Trong cuốn sách ESG quan trọng nhưng không đặc biệt hơn, tác giả Phạm Việt Anh trình bày bao quát những hiểu biết xoay quanh ESG cùng các khái niệm liên quan như CSR, phát triển bền vững, tính bền vững. Qua đó, ông định vị vai trò của ESG trong việc quản lý và điều hành, phát triển doanh nghiệp, cũng như trong bối cảnh rộng lớn hơn: với cộng đồng và với quốc gia.

Trong chương 1, tác giả vạch nên bức tranh toàn cảnh của công cuộc chống biến đổi khí hậu và hướng đến phát triển bền vững của nhân loại. Cho đến nay, vẫn còn nhiều tranh cãi về tính xác thực của hiện tượng biến đổi khí hậu, bất chấp những con số như “97% các nhà khoa học đồng thuận rằng biến đối khí hậu là do con người gây ra và nguy hiểm”. Biến đổi khí hậu không đơn thuần là câu chuyện của khoa học, mà của cả chính trị và đạo đức.

Bên trong nhà máy Lego Việt Nam – được xem là một mảnh ghép quan trọng cho bức tranh ESG cả nước – tại TP Tân Uyên, tỉnh Bình Dương. Ảnh: Diệu Thanh.

Chương trình Nghị sự 2030 về Phát triển Bền vững mà Liên Hợp Quốc thông qua vào ngày 25/9/2015 bao gồm 17 Mục tiêu Phát triển Bền vững (SDGs – Sustainable Development Goals) và 169 mục tiêu cụ thể. Trong đó các mục tiêu 7, 9, 11 tập trung vào năng lượng sạch, hạ tầng bền vững, công nghiệp đổi mới và mục tiêu 13, 14, 15 tập trung vào bảo vệ môi trường, hành động vì khí hậu.

Tuy nhiên, Báo cáo Mục tiêu Phát triển Bền vững năm 2024 cho thấy kết quả toàn diện về chuyển đổi bền vững toàn cầu vẫn kém xa kỳ vọng, chỉ khoảng 17% mục tiêu dự kiến hoàn thành vào năm 2030.

Trong hai chương tiếp theo, tác giả chỉ rõ giới hạn của tăng trưởng (kinh tế) và sự nguy hiểm của tăng trưởng theo cấp số nhân trong môi trường vật chất hữu hạn, đóng.

Từ chương 4 đến chương 7, tác giả bàn luận những vấn đề trung tâm của cuốn sách. Theo ông, ESG vẫn còn là khái niệm tương đối mơ hồ, thiếu nhất quán, nhưng về bản chất tiến hóa từ lý thuyết Trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp – CSR (Corporate Social Responsibility) do GS người Mỹ Archie B. Carroll phát triển.

CSR cấu thành 4 trách nhiệm quan trọng của một doanh nghiệp: có lợi nhuận (thực hiện được nghĩa vụ tài chính); trách nhiệm trước pháp luật; trách nhiệm đạo đức (đối với môi trường, xã hội); trách nhiệm thiện nguyện. Tác giả Phạm Việt Anh bổ sung vào mô hình này trách nhiệm chuyển giao: người lãnh đạo cần đào tạo nhân lực, giáo dục nội bộ để chuẩn bị cho mình rút dần, để thế hệ tiếp theo kế thừa, phát triển.

ESG có bản chất là quản lý rủi ro và khai thác cơ hội kinh doanh, được chú ý hơn khi xuất hiện trong báo cáo Who Cares Wins năm 2004 – sáng kiến chung của các tổ chức tài chính theo lời mời của Liên Hợp Quốc, nhằm mục đích tích hợp các yếu tố môi trường, xã hội và quản trị vào thị trường.

Hơn 20.000 công ty lớn toàn cầu và 3.800 tổ chức phi lợi nhuận đã cam kết theo Hiệp ước Toàn cầu, nhưng phát thải không giảm, mà còn đồng tiến với mức tăng GDP toàn cầu.

Theo báo cáo “The net-zero Transition” (Chuyển đổi net-zero) của McKenzie & Company năm 2022, phương trình net-zero vẫn chưa được giải quyết: phát thải nhà kính không được cân bằng bằng cách ngoại bù (offsetting – bù trừ một khoản tác động tiêu cực bằng một khoản tương ứng tích cực), thế giới cũng chưa sẵn sàng để hoàn thành quá trình chuyển đổi net-zero. Một số doanh nghiệp bị cáo buộc mượn mác ESG cho hoạt động “tẩy xanh” (greenwashing).

Sách ESG quan trọng nhưng không đặc biệt hơn. Ảnh: Anbooks.

ESG phải tích hợp như ADN doanh nghiệp

“ESG đã được bảo vệ và thúc đẩy như một công cụ quản trị xanh nhưng có thành tích kém”, Phạm Việt Anh viết.

Tác giả cho rằng doanh nghiệp cần thay đổi cách ứng dụng ESG vào quản trị: Đây không phải sản phẩm đầu tư tài chính ngắn hạn, mà cần được coi là quá trình tích hợp bền vững, được “nhúng” vào toàn bộ hoạt động của doanh nghiệp, xây dựng để trở thành ADN bền vững.

Trong các chương tiếp theo của cuốn sách, ông chỉ ra hướng đi để làm được điều trên: tích hợp tính bền vững vào tầm nhìn để xây dựng doanh nghiệp bền vững; quan tâm đến kinh tế sinh thái; học hỏi từ thiên nhiên và lấy công nghệ làm bàn đạp; tận dụng cơ hội tiếp cận nguồn vốn xanh và môi trường xanh.

ESG tuy quan trọng nhưng cũng không đặc biệt hơn những giá trị khác của doanh nghiệp như nguồn lực, bí quyết kinh doanh, R&D và tiếp thị.

Tác giả Phạm Việt Anh

Những thách thức như cạm bẫy tăng trưởng, “mù khoáng sản, nghèo năng lượng” cũng được thảo luận kỹ lưỡng, từ đó tạo nên bức tranh đa chiều về vai trò của ESG đối với những doanh nghiệp đơn lẻ và nền kinh tế nói chung.

Trong chương 16, tác giả đưa ra một số đề xuất để doanh nghiệp xây dựng tính bền vững: kỷ luật quản trị, nâng cấp nguồn vốn con người, phát triển vốn xã hội lành mạnh, công nghiệp hóa nông nghiệp, đưa thông tin trở thành hàng hóa công, cân bằng tính nhân văn hợp lý với lợi ích sinh thái.

Tiềm năng tín dụng xanh và tài chính bền vững tại Việt Nam còn rất lớn. Ảnh minh họa: EVN.

Cuốn sách được viết bởi người có 25 năm kinh nghiệm tư vấn và quản lý cấp cao cho nhiều tổ chức trong nước và quốc tế tại Việt Nam về chiến lược tăng trưởng và thương hiệu tổ chức. Kể từ năm 2010, Phạm Việt Anh dần chuyển trọng tâm sang lĩnh vực phát triển kinh doanh bền vững và hiện là Cố vấn bền vững, ESG-S cho một số tổ chức có cùng mục tiêu. Ông là tiến sĩ về quản lý bền vững (DBA) và hiện đang tiếp tục làm nghiên cứu sinh (PhD) về phát triển bền vững và ngoại giao tại một định chế đại học liên chính phủ theo Hiệp ước Liên Hợp Quốc.

Cuốn sách bao gồm nhiều bảng biểu, sơ đồ (sẽ tốt hơn nếu tất cả được Việt hóa để đồng bộ với thuật ngữ dịch sang tiếng Việt), 5 phụ lục cùng danh mục 500 liên kết tài liệu tham khảo để bạn đọc tiện tra cứu.

Một đôi chỗ, những khái niệm và diễn giải trong sách có phần chồng chéo và trùng lặp. Và có lẽ sẽ hay hơn nếu có thêm nhiều ví dụ gắn với bối cảnh cụ thể của môi trường kinh tế Việt Nam hiện tại.

Nhìn chung, cuốn sách là một cẩm nang chi tiết và cập nhật về ESG, là cuốn sách hiếm hoi về chủ đề này do chuyên gia người Việt viết bằng tiếng Việt và hướng đến đối tượng cụ thể là độc giả Việt. Sách đưa ra nhiều gợi ý cho doanh nghiệp để đưa ESG vào ứng dụng trong hoạt động kinh doanh một cách hiệu quả trong bối cảnh nền kinh tế không thể đứng ngoài làn sóng chuyển đổi xanh.

Chân dung bác sĩ Trương Vũ Tu. Nguồn: Đài Phát thanh quốc tế Đài Loan.

Vào năm 2021, từ Đài Loan, Trung Quốc, bác sĩ Trương Vũ Tu (Peter Wushou Chang) đã bay đến TP.HCM để tham gia chiến dịch chống Covid-19. Sự nghiệt ngã của đại dịch đã được ông ghi chép lại trong tác phẩm Việt Nam y ký. Đây là cuốn sách được Nhà xuất bản Tổng hợp TP.HCM ra mắt vào dịp Kỷ niệm 70 năm Ngày Thầy thuốc Việt Nam (27/02/1955 – 27/02/2025).

Trong những trang hồi ký, bác sĩ Trương mô tả nỗi sợ hãi bao trùm cả thế giới y khoa khi đại dịch bùng phát. Ông từng có kinh nghiệm đối phó với SARS nhưng với Covid-19, cảm giác bất lực và hoang mang chưa từng có. “Những thách thức lớn nhất mà người đảm nhiệm công tác điều trị ở một quốc gia khác đều phải đối mặt, là làm được bao nhiêu, kiên trì được bao lâu, và làm thế nào để dốc hết mình?” – bác sĩ Trương viết. Ông và các đồng nghiệp đã tận dụng từng giây phút để cứu sống bệnh nhân, thậm chí kê thêm giường bệnh, lắng nghe nỗi lo âu của họ dù chỉ trong khoảnh khắc ngắn ngủi.

Bên cạnh những câu chuyện về áp lực và thử thách, Việt Nam y ký còn khắc họa niềm hy vọng le lói trong từng ca bệnh. Một trường hợp đặc biệt được bác sĩ Trương nhắc đến là ông Châu – bệnh nhân được chăm sóc gần 20 ngày trước khi xuất viện. “Chiều nay, ông ấy nói với tôi với vẻ vui mừng rằng sắp sửa được về nhà. Tôi và ông đều rất phấn khởi”, bác sĩ Trương Vũ Tu kể lại trong cuốn Việt Nam y ký. Những câu chuyện như vậy trở thành nguồn động viên lớn lao giữa bối cảnh dịch bệnh đầy căng thẳng.

Cuốn sách Việt Nam y ký. Ảnh: Nhà xuất bản Tổng hợp TP.HCM.

Trong hồi ký, bác sĩ Trương cũng chia sẻ kinh nghiệm điều trị từ xa thông qua các cuộc gọi video, giúp nhiều bệnh nhân theo dõi triệu chứng kịp thời. Ông nhấn mạnh dấu hiệu thở không ra hơi là một cảnh báo nghiêm trọng về tình trạng viêm phổi. Để đối phó với diễn biến xấu của bệnh, ông khuyến khích bệnh nhân tự theo dõi nồng độ oxy trong máu, duy trì vận động và thực hiện các bài tập hít thở sâu nhằm tăng dung tích phổi.

Một phát hiện đáng chú ý của bác sĩ Trương trong quá trình điều trị là nguy cơ nghiêm trọng của bệnh béo phì đối với bệnh nhân Covid-19. Mỡ ở phần bụng quá nhiều gây áp lực lên phổi, khiến dung tích phổi giảm sút, làm tình trạng viêm phổi trở nên nguy hiểm hơn. Điều này thúc đẩy ông vận động bệnh nhân thay đổi thói quen sinh hoạt, từ việc đứng dậy tập thể dục đến luyện tập hít thở sâu nhằm cải thiện chức năng hô hấp.

Ngoài những trải nghiệm cá nhân, hồi ký của bác sĩ Trương còn cung cấp góc nhìn về diễn biến dịch bệnh tại Việt Nam so với Đài Loan. Ông phân tích rằng Việt Nam có thể mất từ 180 đến 300 ngày để kiểm soát tình hình, tùy thuộc vào tốc độ triển khai vaccine và các biện pháp phòng dịch. Số liệu thống kê trong sách phản ánh mức độ khốc liệt của đại dịch, với cao điểm lên đến hơn 8.000 ca nhiễm mới mỗi ngày vào cuối tháng 7 năm 2021.

Việt Nam y ký là minh chứng cho tinh thần đoàn kết quốc tế trong cuộc chiến chống Covid-19. Bác sĩ Trương Vũ Tu đã cống hiến hết mình trong những ngày tháng nguy nan nhất, để rồi từ Việt Nam, ông nhìn về Đài Loan và thế giới với niềm tin rằng nhân loại sẽ vượt qua đại dịch, miễn là còn giữ vững quyết tâm không đầu hàng trước thử thách.