Tranh minh họa Trận chiến tại cánh đồng Bosworth, với Vua Richard III trên lưng con ngựa trắng. Ảnh: Britannica.

Khi mùa bóng 2022 – 2023 kết thúc, nếu nhìn vào bảng xếp hạng của Premier League, người ta có thể thấy xếp đầu bảng là Manchester City, một đội bóng của thành phố xưa kia từng thuộc Lancashire, đứng thứ 19 áp chót và nhận một suất xuống hạng, là Leeds United – một đội bóng của vùng Yorkshire.

Để ý một chút thấy trên logo của Manchester City có hình bông hồng đỏ, còn trên logo của Leeds United là bông hồng trắng. Nếu chúng ta tìm hiểu kỹ hơn sẽ biết đây chính là biểu tượng của hai phe Lancaster và York trong cuộc nội chiến làm chao đảo nước Anh vào thế kỷ XV.

Và trên sân cỏ của thế kỷ XXI cũng giống như trên chiến trường của thế kỷ XV, bông hồng đỏ lại giành chiến thắng trước bông hồng trắng khi Manchester City lên đỉnh cao còn Leeds United xuống vực sâu, như một định mệnh không thể thay đổi.

Điểm khác biệt lớn nhất có lẽ ở chỗ, vào năm 2023, cuộc đấu trên sân cỏ chỉ kết thúc với niềm vui của người thắng và nỗi buồn của kẻ thua, còn khi Cuộc chiến Hoa hồng hạ màn tại Bosworth Field ngày 22/8/1485, Richard III Plantagenet, vị vua cuối cùng của phe York và Vương tộc Plantagenet trị vì nước Anh trong hơn 3 thế kỷ, đã mất cả ngôi vua lẫn tính mạng trên chiến trường. Gần 5 thế kỷ rưỡi đã trôi qua kể từ khi Cuộc chiến Hoa hồng kết thúc, nhưng ảnh hưởng của nó vẫn hiện hữu hàng ngày trong đời sống nước Anh.

Tại Việt Nam, có lẽ Cuộc chiến Hoa hồng được biết đến nhiều nhất qua tiểu thuyết phiêu lưu lịch sử Mũi tên đen của Robert Louis Stevenson hay tiểu thuyết trinh thám Con gái của thời gian của Josephine Tey, vì giai đoạn này được các tác giả chọn làm nền cho câu chuyện.

Tuy nhiên, Chiến tranh Hoa hồng: Sự sụp đổ của nhà Plantagenet và sự trỗi dậy của nhà Tudor (tên gốc: The Hollow Crown – NXB Dân trí) của Dan Jones là cuốn sách phi hư cấu đầu tiên viết trọn vẹn về giai đoạn nội chiến một mất một còn giữa hai nhánh của dòng họ Plantagenet.

Với mong muốn đem đến cho độc giả cái nhìn toàn cảnh về Cuộc chiến Hoa hồng, bao gồm cả bối cảnh dẫn tới nội chiến và hệ quả lâu dài của nó, Dan Jones đã mở đầu cuốn sách vào thời điểm nhà Lancaster đạt tới đỉnh cao dưới thời vị vua xuất sắc cả về chính trị lẫn tài thao lược Henry V, khi việc ngai vàng nước Pháp thuộc về nhà Lancaster dường như ở trong tầm tay. Sau đó, khép lại vào thời điểm những nhân vật cuối cùng ít nhiều mang dòng máu Plantagenet đã bị các vị vua triều Tudor cũng như các biến cố của lịch sử loại bỏ khỏi thế gian, chấm dứt mọi mối đe dọa tới địa vị của nhà Tudor.

Hơn một thế kỷ trong tác phẩm được chia ra làm 4 phần, tương ứng với 4 bước ngoặt quan trọng. Phần đầu dành cho quãng thời gian đầy biến động của nhà Lancaster với cái chết đột ngột của Henry V. Giai đoạn làm vua trên danh nghĩa từ lúc mới 9 tháng tuổi đến khi thành niên (16 tuổi) của vị vua trẻ Henry VI gánh quá nhiều kỳ vọng từ thành tựu lớn lao của người cha, cũng là giai đoạn vương quyền suy yếu trầm trọng, các phe phái trong triều đình không ngừng củng cố quyền lực và đấu đá lẫn nhau. Người vợ góa của Henry V thì tái hôn với Owen Tudor, một người Wales địa vị thấp kém, một quyết định về sau sẽ dẫn tới sự hình thành triều đại Tudor.

Phần hai Thế nào là vua viết về giai đoạn Henry VI đến tuổi thành niên (1437) rồi dần dà để quyền lực tuột vào tay các triều thần hùng mạnh, trở thành vua bù nhìn khi bị công tước York giam lỏng (1455). Đây cũng chính là biến cố khởi đầu cho Chiến tranh Hoa hồng.

Phần ba Vương miện rỗng là thời kỳ nội chiến không đội trời chung giữa hai nhà York và Lancaster. Theo đó, Edward – công tước xứ York đoạt ngôi của nhà Lancaster năm 1461, trở thành vua Edward IV, bị nhà Lancaster phản kích phải tháo chạy khỏi nước Anh, rồi quật khởi đánh bại và tiêu diệt hoàn toàn nhà Lancaster khi vị vua yếu đuối Henry VI chết trong cảnh cầm tù năm 1471.

Phần bốn Sự trỗi dậy của gia tộc Tudor đúng như tên gọi của nó, là câu chuyện đáng kinh ngạc bậc nhất trong lịch sử nước Anh khi Henry Tudor, cháu của Owen Tudor vô danh năm xưa, bằng cách nào đó đã chen chân vào cuộc nội chiến giữa hai nhánh của dòng họ Plantagenet. Và khi một trong hai nhánh này – nhà Lancaster – tuyệt tự vào năm 1471, ông trở thành thủ lĩnh mới của các lực lượng có lợi ích gắn với phe Lancaster. Henry Tudor đã khéo léo tận dụng cơ hội vương triều của nhà York rơi vào rối loạn sau cái chết của Edward IV để đánh đổ nốt nhà York bằng chiến thắng ở trận Bosworth Field năm 1485, tiêu diệt Richard III, ông vua cuối cùng mang dòng máu Plantagenet.

Dan Jones kết thúc bản tường thuật đầy rẫy âm mưu, phản trắc, tranh giành quyền lực bằng câu chuyện củng cố quyền lực của hai vị vua đầu tiên nhà Tudor, làm mọi cách để tận dụng rồi loại trừ ảnh hưởng của huyết thống Plantagenet. Từ cuộc liên hôn đầy toan tính chính trị của Henry Tudor với con gái Edward IV đến việc sử dụng mọi cơ hội, mọi nguyên cớ dù nhỏ nhặt, hoang đường đến đâu để trừ khử có hệ thống tất cả các nhân vật quyền lực còn lại ở nước Anh mang trong mình dòng máu vương tộc Plantagenet.

Trong một kết cục khó có thể mỉa mai hơn, hai bông hồng trắng – đỏ của hai nhà Lancaster và York được ghép lại thành bông hồng hai màu đỏ trắng của vương triều Tudor, thế lực của các triều thần cát cứ hùng mạnh đã đem tới hồi cáo chung của vương triều Plantagenet cũng bị xóa sổ. Nước Anh từ chế độ phong kiến chuyển sang chế độ quân chủ chuyên chế, một giai đoạn không tồn tại được quá lâu trước khi chế độ quân chủ lập hiến được thiết lập bền vững tại Anh từ năm 1688.

Cuộc chiến Hoa hồng cho tới nay vẫn được coi là một giai đoạn bản lề để lại ảnh hưởng lâu dài tới chính trị của nước Anh.

Ảnh minh họa. Nguồn: Oki Toki.

Trong tác phẩm Sự thật trần trụi về thống kê, tác giả Charles Wheelan, giảng viên Đại học Dartmouth (Mỹ), đã đặt ra những câu hỏi về việc đánh giá giáo viên thông qua điểm số của học sinh. Dù dựa trên quá trình thay đổi của học sinh hay kết quả từ một bài thi, điểm số vẫn không phải dữ liệu chính xác nhất để cho một kết quả khách quan.

Đi tìm câu trả lời cho việc đánh giá giáo viên

Vào đầu thập niên 2000, đối với những người làm thống kê trong ngành giáo dục, điểm số của một bài thi chuẩn hóa dường như là dữ liệu chính xác nhất để cho thấy hiệu quả của giáo viên.

Tuy nhiên, các học giả dần nhận thấy nhiều lỗ hổng khi đánh giá giáo viên thông qua dữ liệu này. Vì vậy, họ tiến tới đánh giá hiệu quả thông qua quá trình tiến bộ của học sinh. Ví dụ, nếu một học sinh bắt đầu với kết quả kém nhưng sau một năm dưới sự hướng dẫn của một giáo viên cụ thể, học sinh đó đạt tiến bộ rõ rệt, giáo viên này có thể được đánh giá có hiệu quả cao.

Đánh giá dựa trên “giá trị gia tăng” được cho là giải pháp hữu hiệu để các hệ thống trả lương giáo viên hợp lý hơn. Đồng thời, phương pháp này giúp các nhà quản lý phát hiện những giáo viên thực sự có năng lực.

Nhưng tác giả Charles Wheelan cho rằng hình thức thống kê trên cũng hạn chế bởi các yếu tố nhân khẩu học như thu nhập, chủng tộc hay năng khiếu tự nhiên của học sinh. Điều này còn dẫn tới sự bất bình đẳng rằng giáo viên dạy các lớp học sinh giỏi sẽ có mức lương cao hơn giáo viên dạy các lớp khác.

Cuốn sách Sự thật trần trụi về thống kê của tác giả Charles Wheelan.

Phương pháp này còn gây tranh cãi khi Thành phố New York công bố xếp hạng của 18.000 giáo viên dựa trên đánh giá mức độ tiến bộ của học sinh. Một số người ủng hộ cho rằng các thông tin này mang đến một cái nhìn chưa từng có về hiệu quả giảng dạy. Ngược lại, các công đoàn giáo viên và nhiều chuyên gia cảnh báo rằng hệ thống này dễ bị sai lệch và có thể không phản ánh đúng khả năng của giáo viên do bị ảnh hưởng bởi nhiều yếu tố ngoại cảnh như điều kiện thi cử, hoặc tính “nhiễu loạn” trong dữ liệu.

Wheelan cũng so sánh dữ liệu đánh giá giáo viên với thống kê trong môn bóng chày, cho thấy mức tương quan về hiệu quả giảng dạy qua các năm chỉ đạt khoảng 0,35, tương đương hiệu suất đánh bóng của các vận động viên bóng chày. Điều này cho thấy việc sử dụng dữ liệu để đánh giá giáo viên là hữu ích nhưng không hoàn hảo và cần thời gian để thu thập thêm dữ liệu trước khi đưa ra các đánh giá chính xác.

Cuối cùng, Wheelan cảnh báo rằng không phải mọi thước đo đều phản ánh được những giá trị dài hạn mà chúng ta quan tâm. Một giáo viên có thể giúp học sinh đạt điểm số cao trong một kỳ thi chuẩn hóa, nhưng điều đó không có nghĩa là học sinh đó sẽ thành công trong tương lai.

Kết quả bất ngờ của việc đo lường hiệu quả giáo viên

Trong quá trình tác giả Charles Wheelan tìm câu trả lời cho việc đo lường hiệu quả giáo viên, ông đã phát hiện ra trường hợp đặc biệt tại Học viện Không quân tại Mỹ.

Ngôi trường này đã thực hiện một thử nghiệm với nhiều cải tiến. Hai người chịu trách nhiệm chính là GS Scott Carrell và GS James West đến từ Đại học California (Mỹ). Họ phân học sinh thành các nhóm ngẫu nhiên để tham gia một khóa học. Tất cả khóa học sử dụng cùng giáo trình và bài thi để đảm bảo so sánh công bằng giữa các giảng viên.

Bộ ba tác phẩm về kinh tế của tác giả Charles Wheelan. Ảnh: Alpha Books.

Kết quả ban đầu có vẻ khá bất ngờ: Những giáo sư trẻ, ít kinh nghiệm và ít bằng cấp hơn lại thường giúp sinh viên đạt điểm cao hơn trong các bài thi tiêu chuẩn. Các sinh viên cũng đưa ra những đánh giá tích cực hơn về các giảng viên này. Điều này dường như chỉ ra rằng các giáo sư trẻ nhiệt huyết hơn, tận tâm với công việc giảng dạy trong khi các giảng viên kỳ cựu có vẻ ít linh hoạt và gắn bó với phương pháp giảng dạy cũ kỹ.

Tuy nhiên, khi các nhà nghiên cứu xem xét kết quả dài hạn của sinh viên, một bức tranh hoàn toàn khác đã xuất hiện. Sinh viên học với những giáo sư kỳ cựu lại thể hiện tốt hơn trong các khóa học bắt buộc tiếp theo, đặc biệt trong các môn toán và khoa học. Điều này dẫn đến giả thuyết rằng các giáo viên trẻ, mặc dù giúp sinh viên đạt điểm cao trong các kỳ thi, nhưng có xu hướng “dạy để làm bài thi” thay vì dạy những khái niệm quan trọng.

Ngược lại, các giáo sư lớn tuổi, dù khó tính và ít nhận được sự yêu mến từ sinh viên, lại tập trung vào việc truyền đạt những kiến thức nền tảng cần thiết cho các khóa học sau này và cả cuộc sống sau khi tốt nghiệp.

Từ thí nghiệm này, tác giả Charles Wheelan rút ra một bài học quan trọng rằng việc đánh giá giáo viên không nên chỉ dựa vào kết quả thi cử trước mắt hoặc sự hài lòng của sinh viên. Thay vào đó, cần xây dựng một hệ thống đánh giá dài hạn, tập trung vào giá trị thực sự mà giáo viên mang lại trong quá trình học tập của sinh viên.

Dữ liệu có một quyền năng lớn nhưng người phân tích dữ liệu cần phải tinh tế trong việc nhìn nhận để không sa đà vào đánh giá chủ quan. Bài học từ Học viện Không quân không chỉ nhắc nhở những người làm thống kê về sự phức tạp trong giáo dục, mà còn về tầm quan trọng của việc nhìn nhận thành công dài hạn.