Dopamine Động lực và tâm trạng hài lòng

Đã đến lúc giới thiệu chất kỳ diệu đầu tiên của chúng ta, dopamine.

Hãy tưởng tượng buổi sáng bạn thức dậy và cảm thấy: Mình muốn làm chuyện này, sẽ rất tuyệt vời, mình rất háo hức! Bạn sẽ đi thẳng vào nhà tắm, thay quần áo, và khởi động ngày mới càng nhanh càng tốt. Cảm giác bạn đang trải qua là cảm nhận dòng chảy tự nhiên của dopamine. Và chắc chắn cái cảm giác như chú ngựa hoang đầy sức sống đang hớn hở đón mùa xuân đến ấy thật là tuyệt!

Hãy tưởng tượng bạn có thể tạo ra cảm giác đó tùy ý và kiểm soát được để có thể cảm nhận nó nhiều hơn, ở cường độ cao hơn, trong những khoảng thời gian dài hơn. Chính xác đó là điều bạn sẽ học được. Cuộc đời bạn có lẽ sẽ không bao giờ như trước nữa sau khi đọc xong chương này. Bạn sẽ thấy mình muốn làm mọi chuyện khác đi một khi nhận ra năng lực dẫn dắt đúng đắn của dopamine trao cho bạn sức mạnh phi thường.

Tuy nhiên, nếu lầm đường lạc lối, dopamine có thể dẫn tới tâm trạng trống rỗng, bứt rứt, thất vọng, nghiện ngập và trầm cảm. May mắn thay, để tránh chuyện đó bạn chỉ cần một chút hiểu biết và mong muốn phòng ngừa.

Ảnh minh hoạ. Nguồn: The Curious Rambler.

Hãy bắt đầu công cuộc khám phá dopamine bằng cách tìm hiểu đôi điều về mục đích tiến hóa của dopamine. Hành trình của chúng ta bắt đầu trong túp lều đơn sơ dựng bằng ngà voi mammoth, cành cây và đất sét.

Đó là một ngày thứ ba như mọi ngày, 25.000 năm trước. Một tổ tiên của chúng ta – hãy gọi anh ấy là Duncan – đang nằm ngủ trên chiếc giường rơm thì bị ánh sáng mặt trời thẳng tay dựng dậy. Tại sao mặt trời chứ không phải cái bao tử réo ầm ĩ vì đói đánh thức anh ấy dậy thì đúng là bí ẩn, nhưng ngay khi đã tỉnh hẳn, Duncan thấy đói cồn cào.

Sau khi nghĩ ngợi một lát, anh nhận ra trong lều không có gì mà ăn, nhưng anh biết ngoài đầm lầy cách đấy không xa có thể kiếm được những quả dâu mây vàng óng ngon lành. Chỉ nghĩ tới những quả dâu đấy thôi đã phóng thích dopamine trong não anh, và lập tức Duncan cảm thấy tập trung và có động lực.

Đường đi tới đó thật chông gai, toàn bụi cây um tùm, nhưng chỉ cần nghĩ đến những quả dâu mây, Duncan duy trì được mức dopamine cao, giúp anh đủ năng lượng dấn bước. Một lát sau, cuối cùng anh cũng lên tới đỉnh đồi nhìn rõ được vùng đầm lầy hoang vu trơ trọi. Anh tuyệt vọng lùng sục khắp nơi tìm những quả dâu vàng óng, nhưng chúng đã bị hái hết rồi.

Mức dopamine trong anh suy sụp, và thay vào đó tràn ngập đau khổ vì kỳ vọng không được thỏa mãn. Vừa thở dài, Duncan vừa ngồi xuống một thân cây đổ, tâm trạng trống rỗng chán chường. Làm sao anh sống sót được đây? Anh cần thức ăn! Chính lúc đó, anh nhìn thấy một quả táo trên cây. Ngọn lửa trong anh lại bùng lên, và dopamine lần nữa lại dâng trào.

Quả táo này sẽ là của anh! Sau một màn mạo hiểm leo trèo lên những cành cây và tảng đá, cuối cùng anh cũng với tới phần thưởng của mình. Anh ngồi xuống và cắn vào quả táo dại ngon lành. Duncan tiếp tục tận hưởng ly cocktail phần thưởng được pha trộn từ mức đường huyết tăng lên, căng thẳng giảm xuống và một liều dopamine.

Tất cả những điều đó khiến Duncan thấy ngất ngây, nhưng không may là cảm giác đấy chỉ duy trì được một thời gian ngắn. Để khuyến khích Duncan đi tìm nhiều táo hơn, não anh giảm tiết ra dopamine, còn thấp hơn mức trước khi anh tìm thấy quả táo. Cảm giác trống rỗng đột ngột vì thiếu dopamine sẽ tạo động lực cho anh đi tìm thêm táo.

Nó cũng sẽ thôi thúc anh phải đi gom nhặt thức ăn chuẩn bị cho mùa đông, xây cho xong túp lều và dành công sức làm cho cái giường rơm của anh mềm mại và thoải mái hơn đôi chút. Anh được thúc đẩy bởi ham muốn cải thiện hoàn cảnh sống và đạt được những tiến bộ sẽ giúp anh sinh tồn và truyền lại gene của anh.

Giờ hãy tua nhanh 25.000 năm về lại hiện tại. Bạn không thật sự đói như Duncan, nhưng bạn nhận ra mình thèm ăn chút kem, đồ ngọt và khoai tây chiên giòn. Bạn lên xe và lái một quãng đường có vẻ khá dài đi mua đồ ăn. Khi bạn tới nơi, tiệm đóng cửa, và cảm giác trống rỗng mới mẻ ùa về, một hố đen trong bạn gào thét đòi được lấp đầy.

Bạn lái tới tiệm khác nhưng nơi này cũng đóng cửa, càng khiến bạn thêm quyết tâm – bạn quyết phải tìm được chỗ nào mở cửa. Và xem kìa, cửa hàng tiếp theo quả thực đang mở cửa! Tâm trạng thỏa mãn của bạn từ đợt dâng trào dopamine lần này rất lớn. Từ giờ bạn sẽ có thể… nhưng rồi tai họa ập đến.

Bạn để quên tiền ở nhà! Dopamine trong bạn tuột dốc và ở mức thấp kinh hoàng cho tới khi bạn tìm thấy chiếc ví, hóa ra là ở ngay trong xe chứ đâu. Thật nhẹ nhõm làm sao! Bạn thanh toán và sốt ruột muốn về nhà ngay – nếu kể cho thành thực, có lẽ bạn đã bắt đầu ăn ngay khi vào trong xe.

Bạn ăn thêm một chút, tận hưởng những món ăn vặt của mình, và cứ ăn cho tới khi hết sạch. Tuy nhiên, bạn nhanh chóng không còn cảm thấy tuyệt vời nữa. Dopamine trong bạn đã giảm xuống dưới mức cơ sở, tức mức trước khi bạn lên đường đi mua. Tâm trạng trống rỗng đột ngột mà tình trạng suy giảm dopamine gây ra cho chúng ta sẽ khiến chúng ta tìm kiếm nó ở những nơi khác – từ các ứng dụng tạo ra dopamine thú vị trên điện thoại thông minh hay có lẽ là một chương trình truyền hình.

Chu kỳ này biến chúng ta thành những kẻ luôn tìm kiếm lạc thú, trong cuộc săn lùng dopamine bất tận. Duncan cũng vậy thôi, nhưng trong trường hợp của anh ấy, nó giúp anh thu gom táo để dự trữ, sửa sang túp lều chuẩn bị cho mùa đông và làm cái giường để anh nằm thấy thoải mái hơn.